Voice blog 20 आवाज बिघडण्याची कारणे भाग २

गाणाऱ्यांना आवाजाप्रति जागरूकता निर्माण होण एक महत्वाची गोष्ट आहे. त्या विषयाचा अभ्यास प्रत्येक गायकाने करावा, आणि आपल्या आवाजाचं आरोग्य उत्तम ठेवावं ह्या हेतुने लिहीलेले हे blog गायकांना उपयुक्त ठरतील अशी आशा आहे.

आवाज बिघडण्याला अनेक गोष्टी कारणीभूत असू शकतात. एखादी किरकोळ चुकीची गोष्ट आवाजावर परिणाम करते. अशा चुकीमुळे आवाजाच्या साध्या तकरारी सुरू होतात. आवाजातले बदल किरकोळ असल्यामुळे जागरण, प्रवास, दगदग सारख्या गोष्टींवर खापर फोडले जाते किंवा सपशेल दुर्लक्ष केले जाते. हे बदल सुधारेनासे झाले की मग आवाज बिघडण्याची कारणं शोधली जातात. अशा वेळी मुळ चुक सुधारल्याशिवाय इतर कुठल्याही उपचाराने आवाज सुधारत नाही. मुळ चुक लक्षात येत नाही आणि चुकीच्या पुनरावृत्तिमुळे आवाज बिघडत जातो.
असे होऊ नये म्हणुन मुळातच आपण कुठल्या चुकीच्या गोष्ठी करत नाही ह्याची दक्षता घ्यायला हवी.

किरकोळ वाटणाऱ्या पण सतत केल्यामुळे आवाजावर परिणाम करणाऱ्या गोष्टी आपण बघु.

१. चुकीची बैठक

अनेक वेळा ठराविक बैठक घेतल्याशिवाय मनासारखं गाता येत नाही पण ती बैठक उत्तम आवाज निर्मितीसाठी योग्य आहे का ह्याचा विचार केला जात नाही.
वास्तविक उभं राहुन गायची पद्धत सर्वोत्तम मानली गेली आहे कारण उभं असताना पाठीचा कणा सरळ असतो,  खांदे सहजासहजी वाकत नाहीत, हात नैसर्गिक अवस्थेत असतात आणि शरीराच्या वरच्या भागात कुठल्याही प्रकारचा ताण नसतो. ह्या पद्धतीमधे जास्तीत जास्त श्वास सहजरित्या घेता येतो.
असे असले तरी शास्त्रीय संगीत बसून गायची पद्धत प्रचलित आहे. त्यामुळे बसलेल्या स्थितीत उत्तम आवाज येण्यासाठी, योग्य ती काळजी आपण घ्यायला हवी. बसताना पाठीचा कणा सरळ असायला हवा. अनेक वेळा नकळत पाठीत बाक काढून बसायची सवय असते. तो ताठ पण शिथिल राहिल्यास श्वास उत्तम प्रकारे घेता येतो. गाताना हात शरीरालगत आणि तळवे मांडीवर आकाशाच्या दिशेनी असावेत. तळवे उलटे ठेवल्यास मांडीवर दाबले जायची शक्यता निर्माण होते, आणि कुठल्याही स्नायुंवर ताण आला की तो आवाजामधून दिसतो.
गाताना मान सरळ असावी. अनेक वेळा खालचे स्वर म्हणताना मान खाली आणि वरचे स्वर म्हणताना मान वर करायची सवय असते.
स्वर यंत्र हा गळ्याच्या मध्यभागी पुढील बाजूस स्थित अवयव आहे. Hyoid bone म्हणजेच जिव्हास्थिला तो टांगलेल्या अवस्थेत असतो. मान खाली किंवा वर केल्यास तो दाबला किंवा ओढला जातो व नैसर्गिक आवाज येण्यास अडथळा निर्माण होतो.

वरील माहिती सर्वपरिचित असली तरी ती अमलात आणताना त्याचा विसर पडतो आणि आपल्या सोयीप्रमाणे बैठकीत नकळत बदल होतो. जागरूक राहुन एकदा योग्य त्या पद्धतिची सवय करुन घेतल्यास, पुढे विनासायास ती आमलात आणता येते आणि आवाज नैसर्गिक आणि उत्तम येण्यास मदत होते.

योग्य बैठकीची ही सर्व लक्षणं तुमच्यात तपासुन पहा आणि आवाज अधिकाधिक उत्तम आणि नैसर्गिक करण्याचा प्रयत्न करा. तुमच्या प्रतिक्रिया, अडचणी आणि सल्ले कळवल्यास, सखोल अभ्यास होण्यास नक्कीच मदत होईल.

आवाज.. गाणाऱ्यांचं माध्यम’ या विषयावर अधिक माहितीसाठी आणि या विषयावरचे सगळे लेख वाचण्यासाठी follow करा sailypanse.blogspot.in

प्रिय calendar,

प्रिय calendar, 

परवा तुमची पानं चाळता-चाळता सहज मागच्या पानांवर नजर गेली आणि सगळ्या तारखा डोळ्यांसमोर फिरू लागल्या. काही तारखा सुखद होत्या, काहींनी खोल आठवणी जागृत केल्या आणि टचकन डोळ्यात पाणी आलं. काही तारखानकोश्या होत्या, काही होत्या प्रेमाच्या, काही पोटभर हसवणाऱ्या तर काही परक्या वाटणाऱ्या. काहींमधे मनं दुरावली तरकाहींनी आपलंस केलं.

काही तारखांवर मन रेंगाळत राहिलं, आणि काही तारखा हव्याहव्याश्या वाटल्या. 

कितीतरी वेगवेगळ्या भावना दडल्या होत्या तुमच्या तारखांमधे. 

 बघता बघता अजून एक वर्ष संपेल, अनुभवाची शिदोरी अजून बळकट करत मला शहाणपण शिकवेल.

आता तुमच्या पानांवरचे थोडेच दिवस राहिले आणि किती तरी ठरवलेल्या गोष्टी राहून गेल्या. दर वर्षी 

काही तरी निसटतच हातातुन. 

आयुष्याची एक-एक वर्ष पालटून जातात आणि वर्षाच्या शेवटी मागे वळून बघताना

मनात एक वेगळीच हुरहूर राहते. मनात एक कुतूहल निर्माण होतं, आता येणारं वर्ष तरी ठरवल्यासारखं जाईल ?

कधीतरी वाटतं, सगळ्यांनाच वाटत असेल का अशी हुरहुर ? का आपणच खंत करत बसतो ?

पण एक मात्र खरं तुमच्या पहिल्या तारखेची 'मी’ आणि शेवटच्या तारखेची 'मी’ ह्यात नक्कीच फरक असतो. 

त्या दोन्ही तारखा बघुन माझ्या प्रगतिचा आलेख मला स्पष्ट दिसतो आणि बरं वाटतं, 'चला हे वर्ष खूप काही देऊन गेलं’ !

आता लवकरच तुमच्या नवीन वर्षाचं नवीन रूप येईल, आयुष्याच्या वेगळ्या तारखा घेऊन. नवीन उत्साह, नवीन उमेद, आणि नवीन आशा घेऊन. या वर्षी राहून गेलेल्या गोष्टी पूर्ण करायला नवीन तारखा मिळतील आणि खुणावत राहतीलमाझं ध्येय. तुमच्या तारखा संपताना राहिलेल्या गोष्टी आयुष्याच्या तारखा संपायच्याआत जमायला हव्या... बास !!

तुझी मैत्रिण..

Voice blog 19 आवाज बिघडण्याची कारणे भाग १

गाणाऱ्यांना आवाजाप्रति जागरूकता निर्माण होण एक महत्वाची गोष्ट आहे. त्या विषयाचा अभ्यास प्रत्येक गायकाने करावा, आणि आपल्या आवाजाचं आरोग्य उत्तम ठेवावं ह्या हेतुने लिहीलेले हे blog गायकांना उपयुक्त ठरतील अशी आशा आहे.

आवाज बिघडण्याच्या मागे असंख्य कारणं असू शकतात आणि त्यातली बरीचशी परस्परांशी संबंधित असतात. आवाजातला किरकोळ बदल कधीतरी किरकोळ असतो किंवा पुढे येणाऱ्या संकटाची नांदी देणारा असतो, म्हणुनच कुठल्याही आवाजाच्या समस्येकडे दुर्लक्ष होता कामा नये. 

बहुतेक बिघडलेले आवाज हे अति वापरामुळे बिघडलेले असतात. आवाज निर्मिती होते तेव्हा स्वर तंतु एकमेकांजवळ येतात. त्यांना विश्रांती देण्याचा एकमेव मार्ग म्हणजे त्यांना तातपूर्त एकमेकांपासुन लांब ठेवणे. मौनाने अनेक आवाजाच्या समस्या बऱ्या होतात. आवाज बिघडण्याचं अजून एक कारण म्हणजे आवाजाची चुकीची निर्मिती. जोपर्यंत ही निर्मितीतली चुक सुधारली जात नाही तोपर्यंत कुठल्याही औषधाने किंवा मौनाने आवाज सुधारत नाही.

आवाजाच्या निर्मिती चुकीची होत असेल तर सुरवातीला मनासारखा न लागणारा आवाज कलांतरानी बिघडतो. अशा बिघडलेल्या आवाजात, आवाजाशी निगडित अवयवांमधे कुठलेही शारीरिक बदल दिसत नाहीत तरीसुद्धा मनासारखं गाता येत नाही. शारीरिक बदल दिसत नसल्यामुळे वैद्य, डॉकटर, ENT specialists सारखे कुणीही, आवाज पुर्वपदावर आणु शकत नाहीत. जवळ जवळ प्रत्येक गायकाला अशा आवाजाचा त्रास उद्भवतो. कधी कधी हे आवाजातले बदल तात्पुरते असतात, आणि कधीतरी गायक आयुष्यभर बदलेल्या आवाजाशी जुळवून घेताना दिसतात. गायकी शिकत असताना, तत्वांचं चुकीचं केलेलं अवलोकन ह्यामागचं मुख्य कारण आसावं. चुकीचा काढलेला आवाज, चुकिची पट्टी, अति जोर देऊन गाणे वगेरे सारख्या चुकीच्या अवलोकनामुळे आवाजावर परिणाम होतो. म्हणुनच गायकीचे संस्कार जेवढे कमी, तेवढा आवाज निकोप असं दिसून येतं. ह्याच कारणामुळे बऱ्याच वेळा आपण हा अनुभव घेतो कि मुख्य गायकापेक्षा तानपुऱ्यावर गाणाऱ्या शिष्याचा आवाज अधिक भाव खाऊन जातो. 

गायकी शिकत असताना आवाजाच्या बाबतीत कायम सतर्क राहुन गाणं शिकणं हा आवाज टिकवून ठेवण्याचा एक मार्ग आहे.

आवाज बिघडण्यामागची काही महत्वाची कारणं आपण बघुयात. ह्या काराणांमुळे आवाजात दोष निर्माण होतो. लगेच आवाज बिघडत नसला तरी चुकीच्या पुनरावृत्तिमुळे आवाज बिघडायला लागतो, मनासारखा लागेनासा होतो आणि त्याचे परिणाम शारीरिक पातळी वर दिसायला लागतात. स्वर तंतुंवर सूज येणं किंवा nodule तयार होणं, स्वर पट्टया पुरेशा बंद न होणं सारखे शारीरिक बदल दिसायला लागतात. असे झाल्यास surgery करुन किंवा औषधोपचार करुन आवाज सुधारण्याचा प्रयत्न केला जातो पण ह्या सर्व प्रक्रियेत मुळ आवाज गमावतो.

असे होऊ नये म्हणुन आवाजातले किरकोळ बदल अभ्यासुन वेळीच दूर करायला पहिजेत. आवाज निर्मितीत दोष येत नाही याकडे लक्ष दिले पाहिजे. आवाज बिघडायला अनेक गोष्टी कारणीभूत ठरतात. त्यातली मुख्य लक्षण आपण पुढील लेखांमधुन बघु.

आवाज.. गाणाऱ्यांचं माध्यम’ या विषयावर अधिक माहितीसाठी आणि या विषयावरचे सगळे लेख वाचण्यासाठी follow करा sailypanse.blogspot.in

Voice blog 18 नैसर्गिक आवाजाची लक्षणे भाग ६

गाणाऱ्यांना आवाजाप्रति जागरूकता निर्माण होण एक महत्वाची गोष्ट आहे. त्या विषयाचा अभ्यास प्रत्येक गायकाने करावा, आणि आपल्या आवाजाचं आरोग्य उत्तम ठेवावं ह्या हेतुने लिहीलेले हे blog गायकांना उपयुक्त ठरतील अशी आशा आहे.

जन्मत: मिळालेला आवाज मुळात नैसर्गिक असतो. त्यात उत्तम आवजातले सर्व गुण असतात, आणि तो स्वाभाविक, अकृत्रिम आणि सहज असतो. अशा आवाजातले ६ गुण आपण बाघितले. 

१. आवाज ताब्यात असतो

२. आवाजाचा पोत उत्तम असतो

३. श्वास उत्तम असतो

४. उच्चारण स्पष्ट असतं 

५. आवाजाची जाडी योग्य असते

६. गानप्रकाराला साजेसा आवाज

या पुढील लक्षणं ..

७. सातत्य 

वरच्या सर्व गुणांबरोबर आवाजात सातत्य असणं एक महत्वाचा गुण आहे. सातत्य असणं म्हणजे आवाजाची गुणवत्ता सर्व सप्तकात आणि गाताना प्रत्येक वेळी टिकुन राहणं. आवाज तिन्ही सप्तकात एकसारखा येणं म्हणजे आवाजाची जाडी, जात, पोत, श्वास, गोडवा वगेरे सर्व एक सारखा ऐकु येणं. आवाजाची गुणवत्ता सप्तक बदलल्यावर बदलत असेल तर एकुण परिणाम साधला जात नाही.

हे सातत्य मिळवण्यासाठी आवाज निर्मिती तिन्ही सप्तकात एकसारखी असायला हवी. त्यात कुठलेच शारीरिक किंवा मानसिक बदल होता कामा नयेत. आवाज निर्मितित सहजता ही रियाजाने येते. रियाजात सातत्य असेल तर आवाज निर्मितीसाठी लागणारे स्नायु नियमित वापरामुळे योग्य कार्य करतात.

८. भाव 

सर्व वाद्यांमधे मानवी आवाज हा सर्वात भावपूर्ण आहे, पण आवाजातून भाव प्रगट झाला नाही तर गाणं तेवढंच कंटाळवाणं ही वाटु शकतं. असं गाणं कितीही शास्त्रशुद्ध आणि सुरेल असलं तरी हृदयाला भिडत नाही, कारण त्यात भावाची कमतरता असते. अपेक्षित असलेला भाव आवाजातून दिसण्यासाठी सुराबरोबर आवाजाचा पोत, त्याची जाडी, श्वासाचा उपयोग, पट्टी, उच्चारण ह्या सर्व गोष्टींचा अभ्यास असणं गरजेचं आहे. ह्या सर्व गोष्टी हव्या तिथे वापरता आल्या तरच त्यात भाव दिसतो नाहीतर गाणं केवळ तांत्रिक होतं. 

९. अष्टपैलुत्व

आवाजात वर उल्लेख केलेले बदल करता आले तर आवाजाचा पोत बदलता येतो. हे सर्व बदल गायकाच्या  इच्छेप्रमाणे योग्य तिथे जाणीवपूर्वक केले जातात आणि ते नकळत होत नसतात. शिवाय, हे सर्व आवाज खरे असतात, खोटे काढलेले नसतात. शास्त्रीय, उपशास्त्रीय, सुगम, नाट्यगीत, चित्रपट गीत गाताना असे वेगवेगळे पोत वापरून गाणं अधिक परिणामकारक होतं. असं न केल्यास शास्त्रीय संगीत गाताना सुगम संगीताचा भास होतो, किंवा सुगम संगीत असून ते शास्त्रीय वाटतं वगेरे. 

अशा आवाजात कुठला ही गीत प्रकार अधिक खुलून दिसतो आणि असे गायक अष्टपैलु गायक असतात. 

१०. सहजता

ज्या गायकांचे आवाज नैसर्गिक असतात, त्यांच्या आवाजात सहजता असते. गात असताना त्यांना कुठल्याही प्रकारचे शारीरिक किंवा मानसिक त्रास होत नाहीत. त्यांच्या चेहऱ्यावर कोणतेही त्रासिक भाव नसतात किंबहुना असे गायक प्रसन्न चेहऱ्याने स्मित हास्य ठेवुन गात असतात. गाण्याची क्रिया अत्यंत सहज होत आहे असे त्यांच्या गाण्यातून दिसून येते. 

नैसर्गिक आवाजात वर दिलेली सर्व लक्षणं असतात. आवाज नैसर्गिक असल्यास त्यात दोष उद्भवत नाहीत आणि अनेक वर्ष उत्तम टिकुन राहतो.

आवाजाची ही सर्व लक्षणं तुमच्या आवाजात तपासुन पहा आणि आवाज अधिकाधिक उत्तम आणि नैसर्गिक करण्याचा प्रयत्न करा. तुमच्या प्रतिक्रिया, अडचणी आणि सल्ले कळवल्यास, सखोल अभ्यास होण्यास नक्कीच मदत होईल.

आवाज.. गाणाऱ्यांचं माध्यम’ या विषयावर अधिक माहितीसाठी आणि या विषयावरचे सगळे लेख वाचण्यासाठी follow करा sailypanse.blogspot.in

प्रिय landline फोन,

प्रिय landline फोन, 

कसा रे बघता बघता नाहीसा झालास आमच्यामधून ? सगळ्या घरातल्या लोकांचा जीव की प्राण होतास तू. तू वाजलास की सगळे कसे धावत यायचे. तु वाजयच्या वेळा पण ठरलेल्या आसायच्या. सकाळच्या गडबडीत वाजलास की हमखास बाबांचा कामाचे फोन, दुपारी दादाचे कॉलेजचे, जेवणं झाल्यावर निवांत वेळी आईच्या मैत्रिणी किंवा बाहिणीं. माझ्यासाठी मात्र तू कधीही वाजायचास.

तुझ्या माध्यमातुन झालेली संभाषणं आपली वाटायची. गप्पा कुणाच्याही असोत, ऐकत बसण्यात भारी मज्जा यायची. आमच्या आजीचा तर हा एक आवडीचा छंद होता. दुसऱ्यांच्या गप्पा ऐकायच्या आणि मग त्यावर स्वतः तासभर गप्पा मारायच्या. तिला ऐकु जाऊ नये म्हणुन दादा तुला तास न् तास कोपऱ्यात घेऊन बसायचा आणि आजीला काही ऐकु न येता बोलणं झालं की जग जिंकल्याचा आनंद व्हायचा त्याला.

तुझ्यामुळे अमेरिकेतली आत्या, परगावची मावशी, गावातली काकू आणि गल्लीतली मैत्रिण सगळ्याच कशा जवळ असल्यासारख्या वाटायच्या. आता प्रत्येकाच्या हातात मोबाईल आला तरी तशी जवळीक काही वाटत नाही.

कधी तरी तू बंद पडलास की इतकं चुकल्या सारखं वाटायचं माहितीए ? तुला दुरुस्त करुन देणारा माणुस येईपर्यंत सगळं कसं सामसुम असायचं. सारखं तुला कानाला लावून तू बरा झालास का हे बघत बसायचो आम्ही. तु ही मान पाडुन निपचित पडल्यासारखा भासायचास.

तुला आठवतय ? तुला छान वाटावं म्हणुन repairing करणारा माणुस तुझ्यावर एक पट्टी चिकटवायचा. ती पट्टी असली की कसला छान वास यायचा तुला उचलल्यावर.

त्या काळात काही श्रिमंत लोकांकडे cordless फोन असायचे. तुला घेऊन घरात कुठ्ठेही फिरता यायचं. मला त्या लोकांचा कसला हेवा वाटायचा ठाऊके ? 

एक वेळ येईल की 'फोन घेऊन जग फिरता येईल’ असं मला तेव्हा कुणी सांगितलं असतं तर मी नक्की त्याला वेड्यात काढलं असतं !

पण तुला ऐकुन गम्मत वाटेल, तुझी सवय अजूनही गेलेली नाही बरका ! लोकं अजून ही मोबाईल ला तुच समजतात. बोलणं झालं की म्हणतात, 'ठेऊ का ?’ कुठे काय ठेवणार असतात ते, कुणाला माहित !?😄

असो, तुझ्या अनेक गमतीशीर आठवणी आहेत. एकदा तुलाच फोन करुन सांगीन कधीतरी. 

Miss you

तुझी मैत्रिण..

प्रिय Wi-Fi router,

प्रिय Wi-Fi router,

तुझ्याशी रोजचा जवळचा संबंध असला तरी आपली बोलायची वेळ तशी कमीच येते. खरं म्हणजे आपल्याला २४ तास Rangeच्या धाग्यानी जोडलेलं असतं, तरी तु तुझ्या कामात व्यस्त आणि मी माझ्या ! असं असताना, मी तुला ' कृतघ्न ‘ वाटते असं तु म्हणालास ?? ऐकुन जरा धक्काच बसला. मी तुला किंवा तु मला नावं ठेवायला आपलं संबंध आला तरी कुठे ?

एक वेळ कुणी कौतुक नाही केलं तरी चालतं पण कुणी काही negative बोललं की मात्र mood फार खराब होतो. तसं तु केलं आहेस. जाब विचारावा तर आता मुक गिळुन बसलाएस. सांग न काय चुकलं माझं ?

ओह !! आत्ता लक्षात आलं. कधी तरी रेंज weak असली की तुझ्यावर चीड चीड होते माझी म्हणुन तु रागवलाएस ? Right हेच कारण आहे तर. कळलं... ! कधी कधी नं चुकतंच माझं. अरे कामंच तशी असतात online. थोडा वेळ जरी तुझी रेंज गेली, की जीव कसा कासावीस होऊन जातो आणि मग उगाच तुझ्यावर राग निघतो, आणि त्या उलट रेंज उत्तम असली, पटापट sites load झाल्या, सटासट video buffer झाले की तेव्हा मात्र तुझं कौतुक करायचं राहुन जातं. तुला कधी Thanx दिल्याचे ही आठवत नाही मला. कृतघ्नपणाच आहे हा.. मान्य आहे मला. Sorry रे..!

तुला महितीए न, माझ्या दैनंदिन आयुष्यात तुला किती अनन्यसाधारण महत्व आहे ते. फोन वर unlimited data असला तरी घरात पाऊल टाकता क्षणी तुझंच अधिराज्य असतं. 

तुला मुद्दाम दुखवीन का मी कधी ?

Sorry नं ! परत नाही होणार असं. आता तरी सोड न राग !

 तुझीच जवळची मैत्रिण..

Voice blog 17 नैसर्गिक आवाजाची लक्षणे भाग ५

गाणाऱ्यांना आवाजाप्रति जागरूकता निर्माण होण एक महत्वाची गोष्ट आहे. त्या विषयाचा अभ्यास प्रत्येक गायकाने करावा, आणि आपल्या आवाजाचं आरोग्य उत्तम ठेवावं ह्या हेतुने लिहीलेले हे blog गायकांना उपयुक्त ठरतील अशी आशा आहे.

नैसर्गिक आवाजाची चार लक्षणं आपण बघितली. पुढचं लक्षण आहे 

५. आवाजाची घनता किंवा जाडी ( volume )

कंपनसंख्या न बदलता आवाज वेगळा ऐकु येतो ह्याच एक कारण आवाजाची घनता. सा हा स्वर जोरात किंवा हळु म्हणला तर त्याची कंपनसंख्या बदलत नाही तर त्याच्या घनतेमुळे तो हळु किंवा जोरात, ऐकु येतो.

शास्त्रीय संगीत जोरकस आणि भारदस्त आवाजात गायला पाहिजे असा गैरसमज गाणाऱ्यांमधे दिसून येतो. ह्याच गैरसमजामुळे शास्त्रीय गायक जोर देऊन गातात. असे आवाज परिणाम साधतात पण आवाजाला हानि पोचवतात. 

वस्तुत: आवाजाच्या घनतेचा गानप्रकाराशी फारसा संबंध नाही. चांगल्या किंवा नैसर्गिक आवाजात आवाजाची घनता योग्य किंवा माफक प्रमाणात असते. आवाज अति लहान असल्यास अशक्त आणि बारीक ऐकु येतो. या उलट आवाजाची घनता जास्त असल्यास त्यात जडत्व असते.      

आवाजाची घनता योग्य प्रमाणात असण्यासाठी श्वासाचं प्रमाण योग्य असावं लागतं. 

* श्वास कमी असल्यास खूप कमी हवा तोंडावाटे बाहेर पडते. 

* हवा कमी असल्यामुळे स्वर वाक्य संपायच्याआत आवाज बंद होतो.

* कमी श्वासात गायल्यास स्वर कमी लागायची शक्यता निर्माण होते.

* श्वास संपत असताना आवाज काढल्यामुळे आवाजात खर उत्पन्न होते.

* आवाज लवकर दमतो.

* कमी श्वासात आवाज काढायच्या खटाटोपात मान, खांदे, चेहरा या सगळ्यावर ताण निर्माण होतो.

या उलट घेतलेला श्वास अति जोराने आवाज करत बाहेर फेकल्यास आवाजाची जाडी किंवा घनता वाढते. अशा आवाजाची range कमी असते आणि असे आवाज बिघडण्याची शक्यताही जास्त असते. ह्या आवाजामधे सहजता दिसून येत नाही. उलट आवाज निर्मितीमधे अति कष्ट घ्यावे लागतात. हळु हळु ह्या आवाज निर्मितीची सवय होते आणि तेच नैसर्गिक वाटु लागतं. 

आवाज निर्मितीच्या वेळी स्वर तंतु एकमेकांजवळ ही एक महत्वाची क्रिया आहे. श्वास नलीकेतून खूप जोरात हवा बाहेर आल्यास, हवेच्या जोरामुळे स्वर तंतु एकमेकांपासून विलग होण्याचा प्रयत्न करतात. एकावेळी दोन विरुद्ध प्रकारच्या क्रिया होत असल्यामुळे स्वर तंतुंमधे घर्षण निर्माण होते आणि स्वर तंतुंना इजा होते. ह्याच कारणामुळे अति जोर लावून काढलेले आवाज वारंवार बसतात.

आवाज जितका हल्का तितका तो सहज वर जाऊ शकतो. जड भारदस्त आवाज सहजतेने वर जात नाहीत हे अनेक उदाहरणांवरून लक्षात येते.

६. गानप्रकाराला साजेसा आवाज 

आवाज योग्य आणि माफक प्रमाणात असला की त्यात voice modulation करता येते. आवाज सहज जाड बारीक करता आला की वेगवेगळे गानप्रकार परिणामकारक गाता येतात. चांगल्या आणि नैसर्गिक आवाजाचे हे अजून एक लक्षण आहे. असे आवाज वेगवेगळ्या गानप्रकारांप्रमाणे वेगवेगळे वापरता येतात, त्याचं aaplication बदलता येतं. शास्त्रीय संगीताला वापरला जाणारा आवाज ठुमरी गाताना वेगळा वापरला जातो. तोच आवाज सुगम संगीतात वेगळा वापरला जातो. असं voice application बदलता येणारे आवाज नैसर्गिक आणि चांगले आवाज आहेत असं मानायला हरकत नाही. ह्या वेगवेगळ्या आवाजामधे श्वास, घनता, जात आणि resonances चा फरक असतो. ह्यामधले कुठलेच आवाज खोटे किंवा कृत्रीम मात्र नसतात.

आवाजाची ही लक्षणं तुमच्या आवाजात तपासुन पहा आणि आवाज अधिकाधिक उत्तम आणि नैसर्गिक करण्याचा प्रयत्न करा. तुमच्या प्रतिक्रिया, अडचणी आणि सल्ले कळवल्यास, सखोल अभ्यास होण्यास नक्कीच मदत होईल.

आवाज.. गाणाऱ्यांचं माध्यम’ या विषयावर अधिक माहितीसाठी आणि या विषयावरचे सगळे लेख वाचण्यासाठी follow करा sailypanse.blogspot.in

प्रिय.... झाडांनो,

प्रिय.... झाडांनो,

मला अनेक गोष्टींची आवड आहे, पण एक गोष्ट मला कधीच विशेष जमली नाही ती म्हणजे 'बागकाम’.

जुन्या घरी बंगल्याबाहेर मोठी बाग होती. क्वचित कधी तरी बागेला पाणी घालायचं काम माझ्याकडे यायचं. तेवढाच काय तो तुमचा संबंध. 

नवीन घरी आल्यावर मात्र ही आवड नव्याने जोपासायची असं मनाशी पक्क ठरवलं. स्वतः Nursery मधे जाऊन तुमचे आवडलेले २/४ प्रकार आणले. तुम्हाला साजेश्या सुंदर कुंड्या आणल्या. 

एक मात्र खरं, फुलांनी बहरलेल्या तुमच्या अस्तित्वानी घराला खरं घरपण आलं. तुमचं रूप बघुन डोळ्याचं पारणं फिटायचं. तुमची फुलं मात्र थोडेच दिवस टिकायची आणि परत यायचं नाव ही काढायची नाहीत, तरी तुमचे सगळे लाड मी पुरवत होते. TV जवळ तुम्ही खुलून दिसता म्हणुन तिथे तुमचा ठिया. थोडा वेळ ऊन दाखवायला हवं म्हणून दुपारी तुमची रवानगी खिडकी जवळ. रोजचं पाणी घालणे, कधीतरी खत ! 

साग्रसंगीत असे तुमचे सगळे लाड केले, पण तुम्ही मात्र महीना दोन महिन्यात मान टाकायचात. माझा हा उस्ना उत्साह टिकायची लक्षणं अवघडच दिसत होती. तरी मी हार मानली नाही !!

तुमचे नवीन नवीन प्रकार आणून प्रयत्नशील राहिले. 

ह्या सगळ्यामधे एकदा गावाला जायचं ठरलं. रोज काळजी घेऊन सुद्धा तुम्ही मान टाकणारे, ८ दिवस तुमचं काय होणार म्हणुन तुम्हाला घराबाहेर ठेवायचं ठरलं. बाईंना तुम्हाला पाणी घालयची जवाबदारी दिली आणि आम्ही निश्चिंतपणे जाऊन आलो. 

आल्यावर तुमची परिस्थिति कशी असेल ह्याबद्दल शंका होती पण आश्चर्याचा धक्काच बसला. तुम्ही अधिक टवटवीत होऊन बहरला होतात. ऊन, खत सारखे कुठलेच लाड तुम्हाला नको होते. 

आता मात्र माझा उत्साह पूर्ण गळून गेला आणि तुमची रवानगी कायमसाठी घराबाहेर गेली.

ह्या अनुभवाला काही दिवस गेले आणि विचार केला, प्रेमानी तुमची खातीरदारी करत असून काही तरी होतं जे तुम्हाला खटकत होतं. मनापासून केलेलं काम आणि वर वर केलेलं काम ह्यातला तो फरक असावा बहुधा. 

Positive negative vibes म्हणतात त्या ह्याच का ?

Sorry :(

प्रिय पुस्तक,

प्रिय पुस्तक,

कधी कधी मला आश्चर्य वाटतं की आपली मैत्री व्हायला एवढा वेळ कसा लागला..!..? लहानपणी आई फार वेळा तुझं महत्व पटवून द्यायची. 'हेच आपले खरे मित्र असतात, वेळ प्रसंगी कुणी नसलं, तरी हे आपली साथ कधी सोडत नाहीत’ वगेरे .... कितीतरी वेळा स्वतः पुढाकार घेऊन माझ्या हातात तुला द्यायची, अनेक वेळा स्वतः वाचून दाखवायची पण मला त्या वयात काही केल्या तुझी गोडी लागली नाही.
नाही म्हणायला, आईचा एखाद दुसरा हट्ट मी पुरवला असावा, पण म्हणावी तेवढी मजा आल्याचं मला काही आठवत नाही.
पण एकदाचं आईला यश आलंच !

तुझ्याबद्दल प्रेम वाटायला कॉलेजचे दिवस उजाडले, ते वयंच प्रेमात पडायचं असतं म्हणुन असावं बहुधा. दिवस रात्र तुला जवळ घेऊन मी तुझ्यात बुडलेली असायचे. डोळे उघडले की तु समोर, इतपत ते वाढलं. आई ओरडायची, तरी तहान भूक हरपून मी मात्र तुझ्याच मागे. समोर TV चालू असो, हातात जेवणाचं ताट असो, आईचा रियाज चालू असो किंवा इतर कुठलेही खंडीभर आवाज असोत, कशानीही आपल्यात दुरावा आला नाही.

ते वय ही असंच असतं, मनात येईल ते करता येण्यासारखं...
हळु हळु व्याप वाढत गेले आणि तुझा सहवास कमी कमी होत गेला, पण तरी तुझ्याबद्दल तीच ओढ अजूनही वाटते. अजूनही वाटतं, तुला हातात घेतलेलं की संपेपर्यंत खाली ठेवुच नये.. पण तसं होत मात्र नाही. आपलं जमलेलं tunning मधेच तुटतं आणि मग अनेक दिवस जातात परत वेळ मिळायला.
खरं सांगु .. ! एकांत.., डोळ्यासमोर तु आणि हातात कॉफीचा मग ह्यासारखं दुसरं सुख नाही. कितीही e-books येवो, online material मिळोपण तुझी सर मात्र कशातच नाही.

तुझी अनेक रूपं पहिली, अनेक अनुभव घेतले, कायम आनंदच दिलास.... पण आता मात्र थोडी भिती वाटते. ह्या socialmedia च्या जगात तुझं अस्तित्व हळु हळु कमी होतए. जो आनंद तु आम्हाला दिलास तो पुढची पिढी गमावणार का काय ? तुझं महत्व पटवून द्यायला आम्ही कमी पडणार का काय ? जे आईला जमलं ते मला जमेल की नाही ?
आपण मिळवलेला आनंद आपल्या मुलांना नको का मिळायला ?
ह्यावर आता तुच काहीतरी मार्ग काढ रे बाबा !

चिंतेत असलेली तुझी मैत्रिण..

दाजी

दाजी.. म्हणजे ताईचा नवरा असतो, अशी नुकतीच माझ्या ज्ञानात भर पडली , नाहीतर मला वाटलं आमच्याकडे बागकाम करणाऱ्या दादांनाच दाजी म्हणतात. 

दाजी, म्हणजे आमच्या area मधलं एक interesting व्यक्तिमत्व होतं. म्हणाल त्या घरी पडेल ते काम करुन, मिळतील ते पैसे घेऊन समाधानात रहणारे असे हे दाजी मला मात्र विशेष आवडत.

खरं पाहता त्यांच्या वागण्यातली कुठलीच गोष्ट सभ्यतेला धरून नव्हती, तरी दाजींमधे एक सच्चा माणुस होता. त्यांना पोटापाण्यासाठी विशेष कधी काही करताना मी तरी कधी पाहिलं नाही. घर चालवणं ही आपली जवाबदारी आहे, अशी त्यांना कधी शंकाच आली नसावी, इतके उडाणटप्पु ते होते. त्यांचं असं वागणं बघुन त्यांच्या बायकोने ही तशी कधी अपेक्षा केली नसावी. आमच्या driver नी कधी चेष्टा करत, “चला येता का दाजी बेळगावला ? “ असं विचारलं तर दाजी क्षणाचा ही विलंब न करता गाडीकडे धाव घेत. मग ती गाडी दुचाकी असो किंवा चारचाकी !  दाजींचं त्या वेळचं ध्येय फक्त बेळगाव असे ! दाजी जगनमित्र होते. रसत्यावर येणाऱ्या प्रत्येकाची दाजी प्रेमानी विचारपूस करत मग ती लहान मुलं असोत, ताई माई असोत किंवा काका मंडळी. सगळ्यांशी गप्पा मारत आलेला दिवस आनंदात घालवणे एवढंच ते करत.

आडाणी लोकांच्या घरी बहुतांश वेळी, बायको चार घरची कामं करुन घर चालवत असते आणि नवरे काही काम न करता दारू पीत आयुष्य निवांत घालवत असतात. आमचे दाजी ही फार वेगळे नव्हते. बायकोनी कामासाठी घरातून हाकललंच तर दाजी काम करत. त्यांनी कधी चार पैसेही घरात दिले नसतील. दाजी अजून एका कारणानी मनापासुन काम करत.. त्यांना दारू प्यायची हुक्की आली तर! 

प्रेमळ बायको, दोन हुशार मुलं, गरजेपुरतं छोटं घर सगळं छान होतं. दाजीही वाईट नव्हते फक्त दारूच्या व्यसनानी त्यांना घेरलं होतं. दारू, हे त्यांच्या आयुष्यातलं अंतिम ध्येय होतं. त्यासाठी पडेल ते काम ते मनापासुन करत. त्या कामासाठी किती ही पैसे दिले तरी दाजी खुश असायचे. चार पैसे मिळता क्षणी दारुचा गुत्ता गाठत. एक थोडा थोडका वेळ तिथे घालवला की दाजींना स्वर्गसुख मिळत. 

दारू प्यायली की दाजी प्रचलित अप्रचलित अशा सगळ्या प्रकारच्या शिव्या देत, कॉलनीभर फिरत. माझा शिव्यांचा शब्द संग्रह वाढवायचं श्रेय त्यांनाचं द्यायला हवं. ह्या टल्ली अवस्थेत, शिव्यांचा भडीमार चालू असतानाही दाजींचा gentlemen approch कधी बदलला नाही. शिव्यांचा कार्यक्रम चालू असताना कुणी समोर आलं तर दाजी अदबिनी वाकुन नमस्कार करत. विचारपूस करत. एवढंच नव्हे तर त्याच वेळी कुणी घरी परतत असेल तर दाजी बंगल्याचं दार उघडुन सलामही ठोकत. त्यांच्या त्या अवस्थेतही त्यांची भिती कुणाला वाटली नसेल. 

दाजींना अजून एका गोष्टीचं वेड होतं. ते म्हणजे राजकरणाचं. दारू ढोसली की दाजी जोर जोरात राजकरणावर बोलत. तास दोन तास, देश, मराठी माणुस, गरीब जनता, सुधारणा, आर्थिक स्थिति, व्यवहार, रस्ते, लोकशाही, election, मतांसाठी appeal, राष्ट्र, परराष्ट्र वगेरेंसारख्या विषयांवर ते अखंड बोलत फिरत. त्यांच्या एका ही वाक्याचा न कधी अर्थ लागत, न कधी शब्द संपदा तोकडी पडत आणि न कधी विषय संपत. भाषणात कितीही आवेग असला, body language कितीही confident असली तरी ओळखीचा माणुस भेटल्यावर तिच अदब आणि तिच नम्रता पुढे येत. 

दारूची हुक्की आली आणि पैसे नसले की मग मात्र दाजींची अवस्था वाईट होई. अशा परिस्थितित ही सभ्यतेची कास सुटत नसे. दाजी पहिल्यांदा काम देण्यासाठी आग्रह करत. काम नसेल तर मुलगी आजारी आहे, गावाला जायचए, अडचण आहे, पैसे हवेत, मुलगा पडला, औषध आणायचंए सारखी कारणं सांगत आणि ते ही चाललं नाही की, ”आईसाहेब मदत करा, तुमचा मुलगा अडचणीत आहे, तुम्हीच मदत कराल माहितए मला”  वगेरे.. सारखे dialogue मारत. त्यांचा हा हट्ट एखाद्या लहान मुलाला लाजवेल असाच असे. पैसे दिले की दिवस दारूच्या अड्डयावर जाणार हे माहित असूनही कुणीतरी त्या प्रेमळ हट्टाला बळी पडे !

दाजींचं वागणं चुकीचं असेल, समाजात त्यांना मान नसेल पण माणुस म्हणुन ते साधे सरळ होते, खरे होते, पारदर्शक होते, त्यांच्या वागण्यात सच्चेपणा होता. जवळ काही नसताना आयुष्यात समाधानी होते. आनंदात होते.

आता घर बदललं तसे दाजी भेटत नाहीत. जुन्या घराच्या, तिथल्या लोकांच्या अनेक आठवणी येत असतात आणि त्यातली एक महत्वाची आठवण असते, ती दाजींची...आमचे दारुडे सभ्य दाजी !!