Voice blog 22 आवाज बिघडण्याची कारणे भाग ४

गाणाऱ्यांना आवाजाप्रति जागरूकता निर्माण होण एक महत्वाची गोष्ट आहे. त्या विषयाचा अभ्यास प्रत्येक गायकाने करावा, आणि आपल्या आवाजाचं आरोग्य उत्तम ठेवावं ह्या हेतुने लिहीलेले हे blog गायकांना उपयुक्त ठरतील अशी आशा आहे.

आपल्या प्रत्येकाची एक ठराविक शारीरिक उंची असते. ठराविक वयात व्यायामाने किंवा इतर कुठल्या उपायाने ती थोडीफार वाढवता येऊ शकते पण त्यात अमुलाग्र बदल होत नाही. तसेच आवाजाचे असते. ठराविक वयात मेहनत केल्यास आवाजाची रेंज थोडीफार वाढू शकते पण त्या पलिकडे त्यात फार फरक पडत नाही. त्या रेंजच्या बाहेर वारंवार गायचा प्रयत्न केल्यास आवाज बिघडण्यास सुरवात होते.

३. मर्यादित रेंज

प्रत्येक आवाजातून त्याची रेंज लक्षात येते. गाणं शिकलेल्या गायकाची रेंज कायमच न शिकलेल्या लोकांपेक्षा जास्त असते कारण त्यांचे आवाज निर्मितीचे स्नायु वापरामुळे शीथिल झालेले असतात. असे असले तरी नैसर्गिक मिळालेल्या रेंजमधे समाधानी असलेले गायक विरळाच. आहे त्या रेंजच्या बाहेर गाण्याच्या प्रयत्नात गायक हमखास जोर लावून गायचा प्रयत्न करताना दिसतात किंवा आवाज चोरून लावताना दिसतात.  जास्त आणि जोरकस उच्छ्वासाने ते स्वर गाता येतात असा मोठा गैरसमज गायकांमधे दिसून येतो. असे करताना हमखास आवाज फाटतो आणि आवाजाला हानी पोहोचते. थोड्या अवधित त्याचे परिणाम दिसत नसले तरी दिर्घ काळात त्याचे पडसाद आवाजावर उमटायला लागतात.
स्वर पट्टया जेवढ्या जाड तेवढी आवाजाची जाडी जास्त. पुरुषाच्या स्वरतंतुची जाडी १७ ते २५ मि.मि असते तर बायकांच्या स्वर तंतुंची जाडी १२.५ ते १७.५ मि.मि असते. याच कारणामुळे पुरुषांचे आवाज बायकांपेक्षा जाड असतात. पुरुष आणि बायका दोघांमधे खालचे स्वर म्हणताना स्वर पट्टया जाड होतात आणि त्यांची लांबी कमी असते. या उलटवरचे स्वर म्हणताना स्वर पट्टयांची लांबी वाढते आणि त्या बारीक होतात. खालचे स्वर म्हणताना श्वास नलिकेतून जोरात हवा बाहेर आली तरी स्वर तंतु जाड असल्यामुळे सहज विलग होत नाहीत. या उलट वरचे स्वर म्हणताना स्वर तंतु बारीक आणि लांब होतात. श्वास नलिकेतून हवेचा जोर आल्यास त्या सहज विलग होतात आणि आवाज फाटतो. याच कारणामुळे वरचे स्वर गायचे असल्यास आवाज हल्का आणि बारीक असणं गरजेचं आहे तरच वरचे स्वर सहज लावता येण्याची शक्यता निर्माण होते. असे गायल्यास आवाज फाटणार नाही आणि कुठल्याही प्रकारचा त्रासही होणार नाही. आवाज हल्का आणि बारीक याचा अर्थ त्याचा volume कमी असतो पण नैसर्गिक असतो. कुठल्याही प्रकारे तो खोटा आवाज नसतो.

वरचे स्वर चोरून गाताना आवाज बारीक केला जातो पण आवाज निर्मीतीच्या स्नायुंमधे कडकपणा असतो. त्यांच्या नैसर्गिक स्थितीत बदल होतो आणि आवाज खोटा ऐकु येतो.

आवाज.. गाणाऱ्यांचं माध्यम’ या विषयावर अधिक माहितीसाठी आणि या विषयावरचे सगळे लेख वाचण्यासाठी follow करा sailypanse.blogspot.in

Voice blog 21 आवाज बिघडण्याची कारणे भाग ३

गाणाऱ्यांना आवाजाप्रति जागरूकता निर्माण होण एक महत्वाची गोष्ट आहे. त्या विषयाचा अभ्यास प्रत्येक गायकाने करावा, आणि आपल्या आवाजाचं आरोग्य उत्तम ठेवावं ह्या हेतुने लिहीलेले हे blog गायकांना उपयुक्त ठरतील अशी आशा आहे.

आवाज योग्य येण्यामधे श्वासाचा अत्यंत महत्वाचा वाटा आहे, म्हणुनच गाणं शिकवण्याच्याही आधी योग्य श्वास घ्यायला शिकवणं गरजेचं आहे. बऱ्याच वेळा चुकिचा किंवा कमी अधिक प्रमाणात श्वास घेतल्याने आवाजात बदल दिसून येतो. आवाज बिघडण्याच्या अनेक कारणांमधे हे एक महत्वाचं कारण आहे.

२. कमी अधिक श्वास

आपण नाकाने घेतलेला श्वास, घशावाटे फुफुसात जातो आणि आवाज निर्मिती न झाल्यास आल्यामार्गे परत बाहेर पडतो. ह्या स्थितीत स्वर पट्टया एकमेकांपासून लांब असतात. आवाज निर्मिती होते तेव्हा, स्वर पट्टया जवळ येतात आणि तोंडावाटे हवा बाहेर जायचा मार्ग बंद करतात. ह्या बंद स्थितीत खालून येणाऱ्या हवेचा जोर वाढतो, स्वर पट्टया कंप पावतात आणि फुफुसातून बाहेर येणारी हवा स्वर पट्टयांमधून, तोंडावाटे बाहेर पडते. स्वर पट्टयांचं योग्य प्रमाणात कंपन होण्यासाठी योग्य प्रमाणात श्वास घेणं गरजेचं आहे.
श्वास कमी असल्यास स्वर पट्टयांचं पुरेसं कंपन होत नाही आणि आवाज खूप बारीक आणि हळु येतो. ह्या आवाजाचा पाहिजे तसा प्रभाव पडत नाही.
या उलट गरजेपेक्षा अधिक श्वास घेतल्यास, फुफुसाकडुन अधिक प्रमाणात हवा बाहेर फेकली जाते. आवाज निर्मितीसाठी स्वर पट्टया जवळ यायचा प्रयत्न करतात पण उच्छ्वासाच्या जोरामुळे स्वरपट्टया लांब केल्या जातात. एकावेळी दोन उलट क्रिया होत असल्याने आवाज फाटतो. ह्या क्रियेमुळे स्वर पट्टयांच्या कडा घासल्या जातात व घर्षणामुळे त्या खडबडीत होतात. ह्याने आवाजावर परिणाम होतो आणि आवाज बिघडत जातो.

हे टाळण्यासाठी नैसर्गिक श्वास घ्यावा. जास्त वेळ गाता यावं यासाठी जास्ती श्वासाचा हव्यास टाळावा. जास्त श्वास घेण्यासाठी अनेक वेळा खांदे वर उचलले जातात, मानेच्या शिरा ताणल्या जातात. असे केल्यास श्वास तर वाढत नाहीच शिवाय मानेवर व खांद्यावर ताण आल्याने आवाजावर परिणाम होतो. श्वास घेण्याची क्षमता वाढवण्यासाठी प्राणायामचा उपयोग होतो. आपले बुजुर्ग कायम ' पोटातून गा’ असं सांगत आले आहेत. ह्याचाच अर्थ श्वास छातीत न घेतात पोटात घेणं. Voice blog 14 मधे आपण diaphragmatic breathing चा अभ्यास केला आहे. तसा घेतलेला श्वास नैसर्गिक असतो आणि त्याने आवाज नैसर्गिक येण्यास मदत होते.

श्वास घेणे’ ही अत्यंत नैसर्गिक क्रिया असली तरी बहुतांश लोकं वरवर श्वास घेतात. गाताना मात्र असा श्वास घेणे योग्य नाही. जागरूक राहुन आपल्या श्वासाकडे लक्ष दिल्यास आवाज सुधारण्यास नक्की मदत होईल.

आवाज.. गाणाऱ्यांचं माध्यम’ या विषयावर अधिक माहितीसाठी आणि या विषयावरचे सगळे लेख वाचण्यासाठी follow करा sailypanse.blogspot.in

Voice blog 20 आवाज बिघडण्याची कारणे भाग २

गाणाऱ्यांना आवाजाप्रति जागरूकता निर्माण होण एक महत्वाची गोष्ट आहे. त्या विषयाचा अभ्यास प्रत्येक गायकाने करावा, आणि आपल्या आवाजाचं आरोग्य उत्तम ठेवावं ह्या हेतुने लिहीलेले हे blog गायकांना उपयुक्त ठरतील अशी आशा आहे.

आवाज बिघडण्याला अनेक गोष्टी कारणीभूत असू शकतात. एखादी किरकोळ चुकीची गोष्ट आवाजावर परिणाम करते. अशा चुकीमुळे आवाजाच्या साध्या तकरारी सुरू होतात. आवाजातले बदल किरकोळ असल्यामुळे जागरण, प्रवास, दगदग सारख्या गोष्टींवर खापर फोडले जाते किंवा सपशेल दुर्लक्ष केले जाते. हे बदल सुधारेनासे झाले की मग आवाज बिघडण्याची कारणं शोधली जातात. अशा वेळी मुळ चुक सुधारल्याशिवाय इतर कुठल्याही उपचाराने आवाज सुधारत नाही. मुळ चुक लक्षात येत नाही आणि चुकीच्या पुनरावृत्तिमुळे आवाज बिघडत जातो.
असे होऊ नये म्हणुन मुळातच आपण कुठल्या चुकीच्या गोष्ठी करत नाही ह्याची दक्षता घ्यायला हवी.

किरकोळ वाटणाऱ्या पण सतत केल्यामुळे आवाजावर परिणाम करणाऱ्या गोष्टी आपण बघु.

१. चुकीची बैठक

अनेक वेळा ठराविक बैठक घेतल्याशिवाय मनासारखं गाता येत नाही पण ती बैठक उत्तम आवाज निर्मितीसाठी योग्य आहे का ह्याचा विचार केला जात नाही.
वास्तविक उभं राहुन गायची पद्धत सर्वोत्तम मानली गेली आहे कारण उभं असताना पाठीचा कणा सरळ असतो,  खांदे सहजासहजी वाकत नाहीत, हात नैसर्गिक अवस्थेत असतात आणि शरीराच्या वरच्या भागात कुठल्याही प्रकारचा ताण नसतो. ह्या पद्धतीमधे जास्तीत जास्त श्वास सहजरित्या घेता येतो.
असे असले तरी शास्त्रीय संगीत बसून गायची पद्धत प्रचलित आहे. त्यामुळे बसलेल्या स्थितीत उत्तम आवाज येण्यासाठी, योग्य ती काळजी आपण घ्यायला हवी. बसताना पाठीचा कणा सरळ असायला हवा. अनेक वेळा नकळत पाठीत बाक काढून बसायची सवय असते. तो ताठ पण शिथिल राहिल्यास श्वास उत्तम प्रकारे घेता येतो. गाताना हात शरीरालगत आणि तळवे मांडीवर आकाशाच्या दिशेनी असावेत. तळवे उलटे ठेवल्यास मांडीवर दाबले जायची शक्यता निर्माण होते, आणि कुठल्याही स्नायुंवर ताण आला की तो आवाजामधून दिसतो.
गाताना मान सरळ असावी. अनेक वेळा खालचे स्वर म्हणताना मान खाली आणि वरचे स्वर म्हणताना मान वर करायची सवय असते.
स्वर यंत्र हा गळ्याच्या मध्यभागी पुढील बाजूस स्थित अवयव आहे. Hyoid bone म्हणजेच जिव्हास्थिला तो टांगलेल्या अवस्थेत असतो. मान खाली किंवा वर केल्यास तो दाबला किंवा ओढला जातो व नैसर्गिक आवाज येण्यास अडथळा निर्माण होतो.

वरील माहिती सर्वपरिचित असली तरी ती अमलात आणताना त्याचा विसर पडतो आणि आपल्या सोयीप्रमाणे बैठकीत नकळत बदल होतो. जागरूक राहुन एकदा योग्य त्या पद्धतिची सवय करुन घेतल्यास, पुढे विनासायास ती आमलात आणता येते आणि आवाज नैसर्गिक आणि उत्तम येण्यास मदत होते.

योग्य बैठकीची ही सर्व लक्षणं तुमच्यात तपासुन पहा आणि आवाज अधिकाधिक उत्तम आणि नैसर्गिक करण्याचा प्रयत्न करा. तुमच्या प्रतिक्रिया, अडचणी आणि सल्ले कळवल्यास, सखोल अभ्यास होण्यास नक्कीच मदत होईल.

आवाज.. गाणाऱ्यांचं माध्यम’ या विषयावर अधिक माहितीसाठी आणि या विषयावरचे सगळे लेख वाचण्यासाठी follow करा sailypanse.blogspot.in

Voice blog 19 आवाज बिघडण्याची कारणे भाग १

गाणाऱ्यांना आवाजाप्रति जागरूकता निर्माण होण एक महत्वाची गोष्ट आहे. त्या विषयाचा अभ्यास प्रत्येक गायकाने करावा, आणि आपल्या आवाजाचं आरोग्य उत्तम ठेवावं ह्या हेतुने लिहीलेले हे blog गायकांना उपयुक्त ठरतील अशी आशा आहे.

आवाज बिघडण्याच्या मागे असंख्य कारणं असू शकतात आणि त्यातली बरीचशी परस्परांशी संबंधित असतात. आवाजातला किरकोळ बदल कधीतरी किरकोळ असतो किंवा पुढे येणाऱ्या संकटाची नांदी देणारा असतो, म्हणुनच कुठल्याही आवाजाच्या समस्येकडे दुर्लक्ष होता कामा नये. 

बहुतेक बिघडलेले आवाज हे अति वापरामुळे बिघडलेले असतात. आवाज निर्मिती होते तेव्हा स्वर तंतु एकमेकांजवळ येतात. त्यांना विश्रांती देण्याचा एकमेव मार्ग म्हणजे त्यांना तातपूर्त एकमेकांपासुन लांब ठेवणे. मौनाने अनेक आवाजाच्या समस्या बऱ्या होतात. आवाज बिघडण्याचं अजून एक कारण म्हणजे आवाजाची चुकीची निर्मिती. जोपर्यंत ही निर्मितीतली चुक सुधारली जात नाही तोपर्यंत कुठल्याही औषधाने किंवा मौनाने आवाज सुधारत नाही.

आवाजाच्या निर्मिती चुकीची होत असेल तर सुरवातीला मनासारखा न लागणारा आवाज कलांतरानी बिघडतो. अशा बिघडलेल्या आवाजात, आवाजाशी निगडित अवयवांमधे कुठलेही शारीरिक बदल दिसत नाहीत तरीसुद्धा मनासारखं गाता येत नाही. शारीरिक बदल दिसत नसल्यामुळे वैद्य, डॉकटर, ENT specialists सारखे कुणीही, आवाज पुर्वपदावर आणु शकत नाहीत. जवळ जवळ प्रत्येक गायकाला अशा आवाजाचा त्रास उद्भवतो. कधी कधी हे आवाजातले बदल तात्पुरते असतात, आणि कधीतरी गायक आयुष्यभर बदलेल्या आवाजाशी जुळवून घेताना दिसतात. गायकी शिकत असताना, तत्वांचं चुकीचं केलेलं अवलोकन ह्यामागचं मुख्य कारण आसावं. चुकीचा काढलेला आवाज, चुकिची पट्टी, अति जोर देऊन गाणे वगेरे सारख्या चुकीच्या अवलोकनामुळे आवाजावर परिणाम होतो. म्हणुनच गायकीचे संस्कार जेवढे कमी, तेवढा आवाज निकोप असं दिसून येतं. ह्याच कारणामुळे बऱ्याच वेळा आपण हा अनुभव घेतो कि मुख्य गायकापेक्षा तानपुऱ्यावर गाणाऱ्या शिष्याचा आवाज अधिक भाव खाऊन जातो. 

गायकी शिकत असताना आवाजाच्या बाबतीत कायम सतर्क राहुन गाणं शिकणं हा आवाज टिकवून ठेवण्याचा एक मार्ग आहे.

आवाज बिघडण्यामागची काही महत्वाची कारणं आपण बघुयात. ह्या काराणांमुळे आवाजात दोष निर्माण होतो. लगेच आवाज बिघडत नसला तरी चुकीच्या पुनरावृत्तिमुळे आवाज बिघडायला लागतो, मनासारखा लागेनासा होतो आणि त्याचे परिणाम शारीरिक पातळी वर दिसायला लागतात. स्वर तंतुंवर सूज येणं किंवा nodule तयार होणं, स्वर पट्टया पुरेशा बंद न होणं सारखे शारीरिक बदल दिसायला लागतात. असे झाल्यास surgery करुन किंवा औषधोपचार करुन आवाज सुधारण्याचा प्रयत्न केला जातो पण ह्या सर्व प्रक्रियेत मुळ आवाज गमावतो.

असे होऊ नये म्हणुन आवाजातले किरकोळ बदल अभ्यासुन वेळीच दूर करायला पहिजेत. आवाज निर्मितीत दोष येत नाही याकडे लक्ष दिले पाहिजे. आवाज बिघडायला अनेक गोष्टी कारणीभूत ठरतात. त्यातली मुख्य लक्षण आपण पुढील लेखांमधुन बघु.

आवाज.. गाणाऱ्यांचं माध्यम’ या विषयावर अधिक माहितीसाठी आणि या विषयावरचे सगळे लेख वाचण्यासाठी follow करा sailypanse.blogspot.in

Voice blog 18 नैसर्गिक आवाजाची लक्षणे भाग ६

गाणाऱ्यांना आवाजाप्रति जागरूकता निर्माण होण एक महत्वाची गोष्ट आहे. त्या विषयाचा अभ्यास प्रत्येक गायकाने करावा, आणि आपल्या आवाजाचं आरोग्य उत्तम ठेवावं ह्या हेतुने लिहीलेले हे blog गायकांना उपयुक्त ठरतील अशी आशा आहे.

जन्मत: मिळालेला आवाज मुळात नैसर्गिक असतो. त्यात उत्तम आवजातले सर्व गुण असतात, आणि तो स्वाभाविक, अकृत्रिम आणि सहज असतो. अशा आवाजातले ६ गुण आपण बाघितले. 

१. आवाज ताब्यात असतो

२. आवाजाचा पोत उत्तम असतो

३. श्वास उत्तम असतो

४. उच्चारण स्पष्ट असतं 

५. आवाजाची जाडी योग्य असते

६. गानप्रकाराला साजेसा आवाज

या पुढील लक्षणं ..

७. सातत्य 

वरच्या सर्व गुणांबरोबर आवाजात सातत्य असणं एक महत्वाचा गुण आहे. सातत्य असणं म्हणजे आवाजाची गुणवत्ता सर्व सप्तकात आणि गाताना प्रत्येक वेळी टिकुन राहणं. आवाज तिन्ही सप्तकात एकसारखा येणं म्हणजे आवाजाची जाडी, जात, पोत, श्वास, गोडवा वगेरे सर्व एक सारखा ऐकु येणं. आवाजाची गुणवत्ता सप्तक बदलल्यावर बदलत असेल तर एकुण परिणाम साधला जात नाही.

हे सातत्य मिळवण्यासाठी आवाज निर्मिती तिन्ही सप्तकात एकसारखी असायला हवी. त्यात कुठलेच शारीरिक किंवा मानसिक बदल होता कामा नयेत. आवाज निर्मितित सहजता ही रियाजाने येते. रियाजात सातत्य असेल तर आवाज निर्मितीसाठी लागणारे स्नायु नियमित वापरामुळे योग्य कार्य करतात.

८. भाव 

सर्व वाद्यांमधे मानवी आवाज हा सर्वात भावपूर्ण आहे, पण आवाजातून भाव प्रगट झाला नाही तर गाणं तेवढंच कंटाळवाणं ही वाटु शकतं. असं गाणं कितीही शास्त्रशुद्ध आणि सुरेल असलं तरी हृदयाला भिडत नाही, कारण त्यात भावाची कमतरता असते. अपेक्षित असलेला भाव आवाजातून दिसण्यासाठी सुराबरोबर आवाजाचा पोत, त्याची जाडी, श्वासाचा उपयोग, पट्टी, उच्चारण ह्या सर्व गोष्टींचा अभ्यास असणं गरजेचं आहे. ह्या सर्व गोष्टी हव्या तिथे वापरता आल्या तरच त्यात भाव दिसतो नाहीतर गाणं केवळ तांत्रिक होतं. 

९. अष्टपैलुत्व

आवाजात वर उल्लेख केलेले बदल करता आले तर आवाजाचा पोत बदलता येतो. हे सर्व बदल गायकाच्या  इच्छेप्रमाणे योग्य तिथे जाणीवपूर्वक केले जातात आणि ते नकळत होत नसतात. शिवाय, हे सर्व आवाज खरे असतात, खोटे काढलेले नसतात. शास्त्रीय, उपशास्त्रीय, सुगम, नाट्यगीत, चित्रपट गीत गाताना असे वेगवेगळे पोत वापरून गाणं अधिक परिणामकारक होतं. असं न केल्यास शास्त्रीय संगीत गाताना सुगम संगीताचा भास होतो, किंवा सुगम संगीत असून ते शास्त्रीय वाटतं वगेरे. 

अशा आवाजात कुठला ही गीत प्रकार अधिक खुलून दिसतो आणि असे गायक अष्टपैलु गायक असतात. 

१०. सहजता

ज्या गायकांचे आवाज नैसर्गिक असतात, त्यांच्या आवाजात सहजता असते. गात असताना त्यांना कुठल्याही प्रकारचे शारीरिक किंवा मानसिक त्रास होत नाहीत. त्यांच्या चेहऱ्यावर कोणतेही त्रासिक भाव नसतात किंबहुना असे गायक प्रसन्न चेहऱ्याने स्मित हास्य ठेवुन गात असतात. गाण्याची क्रिया अत्यंत सहज होत आहे असे त्यांच्या गाण्यातून दिसून येते. 

नैसर्गिक आवाजात वर दिलेली सर्व लक्षणं असतात. आवाज नैसर्गिक असल्यास त्यात दोष उद्भवत नाहीत आणि अनेक वर्ष उत्तम टिकुन राहतो.

आवाजाची ही सर्व लक्षणं तुमच्या आवाजात तपासुन पहा आणि आवाज अधिकाधिक उत्तम आणि नैसर्गिक करण्याचा प्रयत्न करा. तुमच्या प्रतिक्रिया, अडचणी आणि सल्ले कळवल्यास, सखोल अभ्यास होण्यास नक्कीच मदत होईल.

आवाज.. गाणाऱ्यांचं माध्यम’ या विषयावर अधिक माहितीसाठी आणि या विषयावरचे सगळे लेख वाचण्यासाठी follow करा sailypanse.blogspot.in

Voice blog 17 नैसर्गिक आवाजाची लक्षणे भाग ५

गाणाऱ्यांना आवाजाप्रति जागरूकता निर्माण होण एक महत्वाची गोष्ट आहे. त्या विषयाचा अभ्यास प्रत्येक गायकाने करावा, आणि आपल्या आवाजाचं आरोग्य उत्तम ठेवावं ह्या हेतुने लिहीलेले हे blog गायकांना उपयुक्त ठरतील अशी आशा आहे.

नैसर्गिक आवाजाची चार लक्षणं आपण बघितली. पुढचं लक्षण आहे 

५. आवाजाची घनता किंवा जाडी ( volume )

कंपनसंख्या न बदलता आवाज वेगळा ऐकु येतो ह्याच एक कारण आवाजाची घनता. सा हा स्वर जोरात किंवा हळु म्हणला तर त्याची कंपनसंख्या बदलत नाही तर त्याच्या घनतेमुळे तो हळु किंवा जोरात, ऐकु येतो.

शास्त्रीय संगीत जोरकस आणि भारदस्त आवाजात गायला पाहिजे असा गैरसमज गाणाऱ्यांमधे दिसून येतो. ह्याच गैरसमजामुळे शास्त्रीय गायक जोर देऊन गातात. असे आवाज परिणाम साधतात पण आवाजाला हानि पोचवतात. 

वस्तुत: आवाजाच्या घनतेचा गानप्रकाराशी फारसा संबंध नाही. चांगल्या किंवा नैसर्गिक आवाजात आवाजाची घनता योग्य किंवा माफक प्रमाणात असते. आवाज अति लहान असल्यास अशक्त आणि बारीक ऐकु येतो. या उलट आवाजाची घनता जास्त असल्यास त्यात जडत्व असते.      

आवाजाची घनता योग्य प्रमाणात असण्यासाठी श्वासाचं प्रमाण योग्य असावं लागतं. 

* श्वास कमी असल्यास खूप कमी हवा तोंडावाटे बाहेर पडते. 

* हवा कमी असल्यामुळे स्वर वाक्य संपायच्याआत आवाज बंद होतो.

* कमी श्वासात गायल्यास स्वर कमी लागायची शक्यता निर्माण होते.

* श्वास संपत असताना आवाज काढल्यामुळे आवाजात खर उत्पन्न होते.

* आवाज लवकर दमतो.

* कमी श्वासात आवाज काढायच्या खटाटोपात मान, खांदे, चेहरा या सगळ्यावर ताण निर्माण होतो.

या उलट घेतलेला श्वास अति जोराने आवाज करत बाहेर फेकल्यास आवाजाची जाडी किंवा घनता वाढते. अशा आवाजाची range कमी असते आणि असे आवाज बिघडण्याची शक्यताही जास्त असते. ह्या आवाजामधे सहजता दिसून येत नाही. उलट आवाज निर्मितीमधे अति कष्ट घ्यावे लागतात. हळु हळु ह्या आवाज निर्मितीची सवय होते आणि तेच नैसर्गिक वाटु लागतं. 

आवाज निर्मितीच्या वेळी स्वर तंतु एकमेकांजवळ ही एक महत्वाची क्रिया आहे. श्वास नलीकेतून खूप जोरात हवा बाहेर आल्यास, हवेच्या जोरामुळे स्वर तंतु एकमेकांपासून विलग होण्याचा प्रयत्न करतात. एकावेळी दोन विरुद्ध प्रकारच्या क्रिया होत असल्यामुळे स्वर तंतुंमधे घर्षण निर्माण होते आणि स्वर तंतुंना इजा होते. ह्याच कारणामुळे अति जोर लावून काढलेले आवाज वारंवार बसतात.

आवाज जितका हल्का तितका तो सहज वर जाऊ शकतो. जड भारदस्त आवाज सहजतेने वर जात नाहीत हे अनेक उदाहरणांवरून लक्षात येते.

६. गानप्रकाराला साजेसा आवाज 

आवाज योग्य आणि माफक प्रमाणात असला की त्यात voice modulation करता येते. आवाज सहज जाड बारीक करता आला की वेगवेगळे गानप्रकार परिणामकारक गाता येतात. चांगल्या आणि नैसर्गिक आवाजाचे हे अजून एक लक्षण आहे. असे आवाज वेगवेगळ्या गानप्रकारांप्रमाणे वेगवेगळे वापरता येतात, त्याचं aaplication बदलता येतं. शास्त्रीय संगीताला वापरला जाणारा आवाज ठुमरी गाताना वेगळा वापरला जातो. तोच आवाज सुगम संगीतात वेगळा वापरला जातो. असं voice application बदलता येणारे आवाज नैसर्गिक आणि चांगले आवाज आहेत असं मानायला हरकत नाही. ह्या वेगवेगळ्या आवाजामधे श्वास, घनता, जात आणि resonances चा फरक असतो. ह्यामधले कुठलेच आवाज खोटे किंवा कृत्रीम मात्र नसतात.

आवाजाची ही लक्षणं तुमच्या आवाजात तपासुन पहा आणि आवाज अधिकाधिक उत्तम आणि नैसर्गिक करण्याचा प्रयत्न करा. तुमच्या प्रतिक्रिया, अडचणी आणि सल्ले कळवल्यास, सखोल अभ्यास होण्यास नक्कीच मदत होईल.

आवाज.. गाणाऱ्यांचं माध्यम’ या विषयावर अधिक माहितीसाठी आणि या विषयावरचे सगळे लेख वाचण्यासाठी follow करा sailypanse.blogspot.in

Voice Blog 16 नैसर्गिक आवाजाची लक्षणे भाग ४

गाणाऱ्यांसाठी त्यांचा आवाज अत्यंत प्रिय आणि सगळ्यात महत्वाचा असूनसुद्धा त्याबाबत जागरूकता दिसत नाही. आवाज ह्या विषयाचा अभ्यास करुन त्याविषयी जागरुकता निर्माण करण्यासाठी लिहीलेले हे blog गायकांना उपयुक्त ठरतील अशी आशा आहे.

प्रत्येकजण चांगला आणि वाईट आवाज ओळखु शकतो. एखाद्या नवशिक्या गायकाचं गाणं ऐकुन आपल्या लक्षात येतं की ह्या आवाजात आपल्याला आकर्षित करण्याची ताकद नाही. पण नेमकं काय कमी आहे हे मात्र सांगता येत नाही. आकर्षित करणाऱ्या आवाजांमधे आपल्याला नक्की काय आकर्षित करतं त्याचा हा अभ्यास आहे. 

अशा आवाजांची तीन लक्षणं आपण या आधीच्या blogs मधे बघितली. नैसर्गिक उत्तम आवाजाचं पुढचं लक्षण..

४. उत्तम श्वास

आवाज ज्या मुख्य घटकांवर अवलंबुन असतो त्यापैकी श्वास एक अत्यंत महत्वाचा घटक आहे. सर्वसामान्यपणे आपण सर्वजण केवळ गरजेपुर्ता श्वास घेत असतो. हा श्वास जिवंत राहण्यासाठी पुरेसा आहे पण उत्तम गाण्यासाठी ह्यापेक्षा अधिक प्रमाणात श्वास घेणं अपेक्षित आहे, म्हणुनच गाण्याच्या विद्यार्थ्यांना सुरवातीच्या काळात श्वास घेण्याची क्रिया शिकवणं अत्यंत महत्वाचं आहे. 

आपण सर्वजण छातीच्या वरच्या भागात श्वास घेत असतो. ह्याला chest breathing किंवा shallow breathing असे म्हणतात. आपली फुफुसं (lungs) खाली मोठी आणि वर निमुळती आहेत. वरच्या भागात श्वास घेतल्याने कमी श्वास मिळतो. असे झाल्यास

खांदे आणि मानेवर ताण निर्माण होतो,

आवाज अशक्त ऐकु येतो,

गाताना श्वास कमी पडतो, 

स्वर कमी लागायची शक्यता निर्माण होते, 

आवाज फाटतो (crack), 

आवाज लवकर दमतो,

आवाजाचा tone, volume बदलतो आणि 

कालांतरानी आवाज बिघडतो. 

ह्या उलट फुफुसांच्या खालच्या भागात श्वास घेतल्यास, तो आकाराने मोठा असल्यामुळे श्वास अधिक घेतला जातो. श्वासामुळे फुफुसांचा आकार वाढतो आणि फुफुसाखाली असलेला स्नायु ज्याला श्वासपटल (diaphragm) असे म्हणतात तो खाली ढकलला जातो. श्वासपटल खाली आल्याने पोट बाहेर ढकलले जाते आणि पुरेपुर श्वास घ्यायला जागा निर्माण होते. असा श्वास घेतल्याने मान किंवा खांदे अशा कुठल्याही भागावर ताण येत नाही व छातीच्या वरचे स्नायु शिथिल राहतात. म्हणुन श्वास घेताना पोटाची हालचाल होणे महत्वाचे आहे. श्वास घेतल्याने आवाजात ताकद येते आणि आवाज दमत नाही. या क्रियेला diaphragmatic breathing असे म्हणतात. अनेक वेळा गायकाची अंगकाठी बारीक असून आवाज जोरदार असतात त्याचे एकमेव कारण diaphragmatic breathing हेच आहे. ह्यालाच आपल्याकडे नाभीचा श्वास किंवा पोटातून श्वास घेणे असे म्हणतात. जास्तीत जास्त श्वास भरण्यासाठी पोट बाहेर काढून तोंडानी श्वास घेतल्यास श्वास पटल खाली जाते आणि कमीत कमी वेळात जास्त श्वास घेता येतो. असा श्वास घेतल्यास स्वर अर्थातच जास्त वेळ टिकतो.

नियमित शंखनाद केल्याने श्वासपटलाची हालचाल होते आणि जास्त श्वास घ्यायची सवय होते. 

अशा प्रकारचा श्वास घेतल्यास तब्येतही उत्तम राहण्यास मदत होते. लहानपणी प्रत्येकजण अशाचप्रकारे श्वास घेत असतो पण कालांतराने चुकीची सवय लागते. ती सवय बदलली कि आवाजात सुधारणा जाणवेल.

आवाजाची ही लक्षणं तुमच्या आवाजात तपासुन पहा आणि आवाज अधिकाधिक उत्तम आणि नैसर्गिक करण्याचा प्रयत्न करा. तुमच्या प्रतिक्रिया, अडचणी आणि सल्ले कळवल्यास, सखोल अभ्यास होण्यास नक्कीच मदत होईल.

आवाज.. गाणाऱ्यांचं माध्यम’ या विषयावर अधिक माहितीसाठी आणि या विषयावरचे सगळे लेख वाचण्यासाठी follow करा sailypanse.blogspot.in

Voice blog 15 नैसर्गिक आवाजाची लक्षणे भाग ३

गाणाऱ्यांसाठी त्यांचा आवाज अत्यंत प्रिय आणि सगळ्यात महत्वाचा असूनसुद्धा त्याबाबत जागरूकता दिसत नाही. आवाज ह्या विषयाचा अभ्यास करुन त्याविषयी जागरुकता निर्माण करण्यासाठी लिहीलेले हे blog गायकांना उपयुक्त ठरतील अशी आशा आहे.

जन्मत: मिळालेला आवाज मुळात नैसर्गिक असतो. त्यात उत्तम आवजातले सर्व गुण असतात. आपल्या चुकीच्या सवयींमुळे आणि आवाजावर झालेल्या बाह्य संस्कारांमुळे त्यातली नैसर्गिकता हळु हळु कमी होत जाते. बदललेला आवाज सवयीचा होतो, त्यातले दोषही स्वीकारले जातात. हे सगळं इतकं बेमालूमपणे होत असतं की आपला आवाज अनैसर्गिकतेकडे झुकतो आहे अशी शंका ही येत नाही. 

आपल्या आवाजात कोणते बदल झाले आहेत हे तपासून पाहण्याकरता हा लेख प्रपंच. नैसर्गिक आवाजाची दोन लक्षणं आपण मागच्या लेखात बघितली. नैसर्गिक आवाजाचे तीसरे लक्षण..

३. उच्चारण

चांगल्या आवाजातला एक महत्वाचा घटक, स्पष्ट उच्चार. ‘सुध मुद्रा सुध बानी’ ह्याचं महत्व अनेक गायक सांगत आले आहेत. सुध बानी म्हणजेच स्पष्ट उच्चार, आवाज उत्तम ठेवण्यास मदत करतात. किंबहुना स्पष्ट उच्चार गाणं अधिक रंजक करतात आणि त्यात सहजता असते ह्यात शंका नाही.

भाषा कुठली ही असो, त्यात स्वर ( अ,आ,इ,ई,उ,ऊ) आणि व्यंजने ( क,च,त,प,य,श) असतात. कुठला ही उच्चार करताना, त्यातले व्यंजनाचे उच्चारण क्षणार्धात संपते आणि स्वर लांबवला जातो. व्यंजनं ही दंतव्य, ओष्ठव्य, टाळव्य वगेरे असतात पण स्वरांचं उच्चारण घशात होत असतं. किंबहुना हे स्वर जेवढे घशात ( स्वर यंत्रा जवळ) उच्चारले जातात, तेवढे ते स्पष्ट ऐकु येतात. (Vowel formation at the tip of the tongue) ह्याचाच अर्थ असा की तोंड, गाल, ओठ किंवा जबडा फारसा न हालवता स्वर सहज म्हणता येतात. असे झाल्यास आवाज अधिक घुमारदार येतो. 

प्रोफ. बी.आर.देवधर ह्यांनी त्यांच्या पुस्तकात ह्याविषयी सविस्तर लिहिले आहे.

योग्य ठिकाणी स्वरांचं उच्चारण न झाल्यास, जीभेचे, गालाचे, तोंडाचे, जबड्याचे नको असलेले स्नायु कार्यान्वित होतात आणि त्यांच्यावर ताण येतो. स्वर यंत्रातले स्नायु आणि स्वर यंत्र वर ओढले जाते. असे झाल्यास आवाजाचा पोत बदलतो आणि आवाज अनैसर्गिक येतो.

उच्चारण योग्य ठिकाणी झाल्यास, घुमारायुक्त आवाज निर्माण होतो.

गात असताना असा ताण निर्माण होत आहे का हे पाहण्यासाठी, हनुवटीच्या हाडाच्या मागे आंगठा हलकेच दाबावं व तिन्ही सप्तकात गाऊन बघावं. ती जागा टणक लागल्यास जीभ ताणली गेली आहे असे समजावे. असे न होणे इष्ट. अजून एक महत्वाचा दोष म्हणजे गाताना जबड्याचे स्नायु आखडणे. जबडा आखडला गेला की आवाज खुला व मोकळा येत नाही. असे होत आहे का हे पाहण्यासाठी आकार म्हणताना, जबडा लहान मोठा करुन बघावा. तसे सहज न करता आल्यास जबड्यावर ताण आहे असे समजावे.

आपल्या शास्त्रीय संगीतात रेंगाळलेले, भोंगळ उच्चार करायची चुकीची पद्धत, अनेक पिढ्या चालत आलेली आहे. घुमारायुक्त आवाज काढण्यासाठी असे उच्चार होत असावेत. असे आवाज जाड असले तरी परिणाम साधत नाहीत. पोकळ ऐकु येतात.

अनेक गायकांमधे आकार, अकाराकडे किंवा एकाराकडे झुकतो. तसाच ईकार एकाराकडे झुकतो आणि ऊकार ओकार होतो. अशा उच्चारणामधे स्पष्टता नसते. सांगितिकता कमी होते. उच्चारणात संकोच (hesitation) आणि विलंब (delay) जाणवतो. ह्याच कारणासाठी ध्रुपद गायक उस्ताद  सयीदउद्दिन डागरजी सांगत व्यंजनांचा रियाज करताना केवळ आकार, ऊकार आणि इकाराचा करावा. अकार ओकार आणि एकार अनावधानाने होत असतात. 

स्पष्ट उच्चार असतील तर गाणं प्रभावी होण्यास मदत होते. चांगले उच्चार केवळ आवाजाचा दर्जा नाही तर गाण्याचाही दर्जा वाढवतात. 

आवाजाची ही लक्षणं तुमच्या आवाजात तपासुन पहा आणि आवाज अधिकाधिक उत्तम आणि नैसर्गिक करण्याचा प्रयत्न करा. तुमच्या प्रतिक्रिया, अडचणी आणि सल्ले कळवल्यास, सखोल अभ्यास होण्यास नक्कीच मदत होईल.

आवाज.. गाणाऱ्यांचं माध्यम’ या विषयावर अधिक माहितीसाठी आणि या विषयावरचे सगळे लेख वाचण्यासाठी follow करा sailypanse.blogspot.in

Voice blog 14 नैसर्गिक आवाजाची लक्षणे भाग २

गाणाऱ्यांसाठी त्यांचा आवाज अत्यंत प्रिय आणि सगळ्यात महत्वाचा असूनसुद्धा त्याबाबत जागरूकता दिसत नाही. आवाज ह्या विषयाचा अभ्यास करुन त्याविषयी जागरुकता निर्माण करण्यासाठी लिहीलेले हे blog गायकांना उपयुक्त ठरतील अशी आशा आहे.

२. आवाजाचा पोत 

नैसर्गिक आवाजाचं दुसरं लक्षण, आवाजाच उत्तम पोत ( tone ) 

थोडक्यात पोत म्हणजे आवाजाची जात, ज्याला आपण गोड, भसाडा, जाड, नाजुक, चिरका, नाकातला, जोरकस, चपटा वगेरे नावानी ओळखतो. हे आवाज वेगवेगळे ऐकु येतात ह्याचं कारण आपण blog 3 मधे बघितलं. 

आवाज ही सतत बदलत जाणारी गोष्ट आहे. आपल्या शरीराधर्माप्रमाणे आवाजातही परिपक्वता येते, ठराविक वयात तो परमोच्च बिंदु गाठतो आणि सर्वसामान्यपणे त्यानंतर त्याची घसरण सुरू होते. आपल्या Mood प्रमाणेही आपला आवाज सतत बदलत असतो. वेगवेगळे भाव आपल्या आवाजात दाखवायलाही आपण आवाजाचा पोत बदलत असतो.

थोडक्यात सांगयचं तर आवाज म्हणजे आपलं व्यक्तिमत्व आणि आवाजाचा पोत (tone) हा आपला Mood आहे

खरं पाहता, उत्तम पोत म्हणजे काय हे सांगणं अवघड आहे पण तरी उत्तम पोत, आवाज निर्मितीचं उत्तम तंत्र अवगत करुन मिळवता येतो. त्याने एकसारखा आणि नैसर्गिक आवाज मिळवायला मदत होते.

आवाजचा पोत उत्तम बनवण्यासाठी जे घटक लागतात ते खालील प्रमाणे

* तिन्ही सप्तकात एकसारखा आवाज 

आवाज एकसारखा येण्याबाबत आपण मागच्या blog मधे बघितलं. तो एकसारखा येतो आहे ह्याची खात्री करण्यासाठी कान तीक्ष्ण करणे आणि आवाज निर्मितीचं कुठलंही तंत्र न बदलता तिन्ही सप्तकात एकसारखा आवाज निर्माण करणे.

* श्वासाचा अभ्यास

श्वास उत्तम असण्याकरता गाताना diaphragmatic breathing होणे गरजेचे आहे. श्वास पोटातून घ्यायला हवा, वरच्यावर छातीतुन नाही. श्वास घेताना मान, खांदे न हालता, श्वास घेताना पोट बाहेर आणि सोडताना आत अशी हालचाल होणं अपेक्षित आहे. असे झाल्यास जास्तीत जास्त श्वास घेतला जाईल आणि आवाज उत्तम येण्यास मदत होईल. या व्यतिरिक्त घेतलेला श्वास जास्तीत जास्त वेळ टिकेल ह्यासाठी स्वरपट्टयांचं संकुचन योग्य प्रमाणात होणं महत्वाचं आहे. 

* घुमारा उत्पन्न करण्याऱ्या स्त्रोतांचा अभ्यास

आवाज घशामधे उत्पन्न होत असला तरी आपल्या शरीरात असलेल्या विविध पोकळ्यांमुळे त्या आवाजाला घुमारा प्राप्त होतो. छाती, घसा, गाल, नाक, कपाळ अशा विविध ठिकाणी ह्या पोकळ्या असतात. आपल्या मराठी भाषेतील वेगवेगळी मुलभूत व्यंजनं म्हणुन बघितल्यास असं लक्षात येईल की,`त,थ,द,ध,न‘ हे प्रत्येक व्यंजन म्हणताना वेगवेगळ्या पोकळ्यांमधे घुमारा होत असतो.

ओंकार साधना हा घुमारा निर्माण करण्याचा एक उत्तम उपाय आहे. ओंकाराची फोड करुन 'आ, ऊ, म’ म्हणल्यास, अनुक्रमे छाती, घसा व कपाळ ह्या ठिकाणी सरावाने घुमारा निर्माण होतो.

* आवाजाच्या पट्टयांचं पुरेसं संकुचन करण्याचा अभ्यास (compression )

आवाज निर्मितीसाठी स्वर पट्टयांच्यं एकत्र येणं एक महत्वाची क्रिया आहे. ह्या स्वर पट्टया हल्केच जवळ येतात किंवा घट्ट जवळ येतात. ह्यावरून आवाजचा पोत बदलतो.

स्वर पट्टया हल्के जवळ येत असल्यास बरीच हवा निघुन जाते, श्वास कमी पडतो व आवाज अशक्त येतो. त्या उलट खूप घट्ट बंद होत असल्यास हवेचा दाब जास्त निर्माण होतो. स्वर पट्टयातून हवा निसटुन स्वर पट्टया जोरात एकमेकांवर आपटतात. 

ह्या दोन्हीचा मध्य मार्ग, स्वर पट्टया माफक प्रमाणात बंद होणं.

त्यासाठी खालील exercise करुन बघावा.

* आवाज न करता आ करणे - ह्यामधे स्वरपट्टया लांब राहतील

* हलक्या आवाजात आ’ म्हणणे - ह्यामधे स्वर पट्टया हलक्या जवळ येतील आणि आवाजाबरोबर थोडी हवा निसटेल

* आवाज माफक वाढवून आ’ म्हणणे - ह्यामधे स्वर पट्टया पुरेशा जवळ येतील

* जोरात आ’ म्हणणे - ह्यामधे स्वर पट्टया घट्ट जवळ येतील

* हीच स्थिति ठेवून आवाज बंद करणे - ह्यामधे स्वर पट्टया घट्ट जवळ आहेत पण आवाज बंद आहे. पोटातून कुठला ही पदार्थ बाहेर फेकला जात असताना ही स्थिति निर्माण होते जेणे करुन तो पदार्थ श्वास नलीकेत जात नाही.

स्वरपट्टयांच्या योग्य संकुचन होत आहे हे आवाज ऐकुन ठरवता येते. योग्य संकुचनच्या सरावासाठी प्रत्येक स्वरावर माफक आवाजात तुटक 'आ’ म्हणावा.

आवाजाची ही लक्षणं तुमच्या आवाजात तपासुन पहा आणि आवाज अधिकाधिक उत्तम आणि नैसर्गिक करण्याचा प्रयत्न करा. तुमच्या प्रतिक्रिया, अडचणी आणि सल्ले कळवल्यास, सखोल अभ्यास होण्यास नक्कीच मदत होईल.

आवाज.. गाणाऱ्यांचं माध्यम’ या विषयावर अधिक माहितीसाठी आणि या विषयावरचे सगळे लेख वाचण्यासाठी follow करा sailypanse.blogspot.in

Voice Blog 13 नैसर्गिक आवाजाची लक्षणे भाग १

गाणाऱ्यांसाठी त्यांचा आवाज अत्यंत प्रिय आणि सगळ्यात महत्वाचा असूनसुद्धा त्याबाबत जागरूकता दिसत नाही. आवाज ह्या विषयाचा अभ्यास करुन त्याविषयी जागरुकता निर्माण करण्यासाठी डॉक्टर विद्याधर पंडित ह्यांच्या मर्गदर्शनाखाली लिहीलेले हे blog गायकांना उपयुक्त ठरतील अशी आशा आहे.

आवाज कसा असावा ह्याबद्दल बहुतेक गायकांची ढोबळ मतं असतात पण म्हणजे नक्की त्यात कोणते गुण असावेत ह्याबाबत कमी सुस्पष्टता दिसते. नैसर्गिक आवाज वेगवेगळ्या प्रकारचा असू शकतो. तो आपल्याला सहज ओळखता येतो पण कशामुळे तो गोड, चांगला आणि नैसर्गिक वाटतो ह्याबद्दल मात्र अभ्यास दिसत नाही. किंबहुना अनेक वेळा चांगल्या आवाजाबद्दल काही गैरसमज दिसून येतात. उंच गाता येणं म्हणजे चांगला आवाज, आवाज कधीही न बसणं वगेरे सारख्या चुकीच्या समजुतींमुळे चांगला आवाज म्हणजे नक्की कसा आवाज ह्याबदल गोंधळ दिसून येतो. 

नैसर्गिक आवाज स्वाभाविक, अकृत्रिम आणि सहज असतो. त्या आवाजात उत्तम प्रकारे उंची, खनक, प्रभावीपणा असतो व तो आकर्षक असतो. असा आवाज काढताना नैसर्गिक पोटातून श्वासोच्श्वास होत असतो. ( diaphragmatic breathing ) 

अशा मुळच्या नैसर्गिक आवाजावर लहानपणापासून घरातील लोकांच्या, मित्र मैत्रिणींच्या आवाजाचे परिणाम होत असतात. म्हणुनच फोन वर बोलताना आई मुलगी किंवा वडिल आणि मुलाचा आवाज, ऐकणाऱ्याला सारखा वाटतो. गाणं शिकत असल्यास ह्या आवाजवर गुरूच्या संस्काराचेही परिणाम होतात आणि नैसर्गिक आवाज बदलत जातो.

ज्या भाग्यवान लोकांचे आवाज अश्या बाह्य परिणामांमुळे न बदलता टिकुन राहतात, त्या नैसर्गिक आवाजाची सगळी लक्षणं ह्यापुढील blogs मधे आपण बघुयात.

१. आवाज ताब्यात असणं 

आवाज काढणं ही एक नैसर्गिक प्रक्रिया आहे. सकाळी झोपेतून उठल्यावर, दुपारी, संध्याकाळी किंवा मध्यरात्री, अशा कुठल्याही वेळी आपण चालणं, बोलणं, किंवा हालचाल करण्यासारख्या क्रिया सहज करू शकतो तसेच आवाजाचे आहे. दिवसाच्या कुठल्याही वेळी आवाज सहज उमटणे हे चांगल्या आवाजाचे महत्वाचे लक्षण आहे. अर्थात सकाळी उठल्यावर जशा शारीरिक हालचाली शिथिल असतात तसेच आवाजाचे होणे स्वाभाविक आहे. ह्याच कारणासाठी सकाळी आवाज साधना करत असताना खर्जाचा रियाज, सावकाश स्वर लावणे, हलक्या आवाजात पलटे म्हणणे अपेक्षित असते. आवाज तापवण्याची क्रिया म्हणजेच warming up ह्यातुन होत असते. असे केल्याने आवाज चांगला राहण्यास मदत होते. 

आवाज ताब्यात असण्याचा दुसरा अर्थ स्वरांवर ताबा मिळवणे म्हणजेच स्वरेल असणे. गायकाला मनात येईल तो स्वर लावता येणे. ह्यासाठी स्वरांचा पुरेसा रियाज होणं गरजेचं आहे. भारतीय शास्त्रीय संगीत ही कणयुक्त गायकी आहे. मुख्य स्वर लावताना त्याच्याबरोबरचे कण देखील योग्य लागणं तितकंच महत्वाचं आहे तरच गाणं सुरेल वाटते. अनेक वेळा अति जोरकस आवाज लावल्यामुळे सुर कमी लागतात. ह्याच कारणामुळे असे दिसून येते की जोरकस आवाज असलेल्या गायकांची range कमी असते आणि हल्का आवाज असलेले गायक वरच्या सप्तकात सहज गातात. आवाज हल्का लावल्यास सुर योग्य ठिकाणी लागण्यास मदत होते. आवाज नैसर्गिक असेल तर तो हल्का आणि सुरेल असतो.

आवाज ताब्यात असण्याचा अजून एक अर्थ म्हणजे आवाज एकसारखा ऐकु येणं. हा आवाज तिन्ही सप्तकात एकसारखा ऐकु येणं महत्वाचं आहेच, ह्याव्यतिरिक्त स्वरकण लावताना देखील आवाज एकसारखा राहणं महत्वाचं आहे. अनेक वेळा एका स्वरावरून दुसरा स्वर लावताना आवाजाचा ( shape ) आकर बदलतो. हा आकार बदलतो तेव्हा जीभ, गाल, ओठ वगेरे सारख्या ठिकाणी कारण नसताना हालचाल होत असते. ही हालचाल नकळत होत असते व त्यामुळे आवाज बदलतो. आकार एकसारखा ऐकु आला तर आवाज अधिक चांगला ऐकु येईल. ह्यावर उपाय म्हणुन, गात असताना चेहेऱ्यावर स्मित ( smile ) ठेवल्यास विनाकारण वापरात येत असलेले स्नायु अडथळा निर्माण करु शकणार नाहीत आणि आवाज एकसारखा यायला मदत होईल.

आवाजाचे ही लक्षणं तुमच्या आवाजात तपासुन पहा आणि आवाज अधिकाधिक उत्तम आणि नैसर्गिक करण्याचा प्रयत्न करा. तुमच्या प्रतिक्रिया, अडचणी आणि सल्ले कळवल्यास, सखोल अभ्यास होण्यास नक्कीच मदत होईल.

आवाज.. गाणाऱ्यांचं माध्यम’ या विषयावर अधिक माहितीसाठी आणि या विषयावरचे सगळे लेख वाचण्यासाठी follow करा sailypanse.blogspot.in

Voice blog 12 आवाज आणि मानसिक अडथळे

गाणाऱ्यांसाठी त्यांचा आवाज अत्यंत प्रिय आणि सगळ्यात महत्वाचा असूनसुद्धा त्याबाबत जागरूकता दिसत नाही. आवाज ह्या विषयाचा अभ्यास करुन त्याविषयी जागरुकता निर्माण करण्यासाठी डॉक्टर विद्याधर पंडित ह्यांच्या मार्गदर्शनाखाली लिहीलेले हे blog गायकांना उपयुक्त ठरतील अशी आशा आहे.

मनासारखं न गाता येण्यामागे अनेक कारणे असू शकतात. त्यातलं एक कारण म्हणजे Mental blocks. मनासारखं गाता येत असलं तरी मनात एखाद्या गोष्टीची भिती बसते आणि कायमच गाताना, डोक्यावर भूत असल्यासारखी ती भिती समोर येऊन ठाकते.
गायकांच्या मनात अशी भिती अनेक प्रकारे असू शकते. 

सूर लागायची भिती
गायला सुरवात करताना पहिल्या पाच मिनीटांची भिती
खर्जाची किंवा तार सप्तकाची भिती
विशिष्ट स्वराची भिती
मांडणीची भिती
विशिष्ट रागाची भिती
ऐकणाऱ्यांची भिती
Image ची भिती
सहगायकांची भिती वगेरे..

अशा प्रत्येक भितीची सुरवात कुठल्यातरी प्रतिकूल अनुभवातून होते व अज्ञानामुळे ही चूक वारंवार घोटली जाते. एखाद्या मैफिलित कधीतरी एखादी गोष्ट जमत नाही. पुढच्यावेळी तीच गोष्ट परत करताना मनात एक भिती निर्माण होते. स्वतःकडे पूर्णपणे त्रयस्थपणे पहायला जोपर्यंत तो गायक शिकत नाही तोपर्यंत ह्या प्रतिकूल प्रतिक्रियेचं त्याच्या मनात एक प्रकारे दडपण तयार होऊन ह्याच दडपणाचं न्युनगंडामधे रूपांतर होतं. अशा न्यूनगंडामुळे उर्मीचा नाश होतो व हा न्यूनगंड त्याच्या गाण्याचा एक घटक होऊन बसतो. स्वतःला एखाद्या गोष्टीची वाटणारी अशी भिती नको वाटते आणि तरी टाळता येत नाही, आणि ह्या केविलवाण्या अवस्थेवर उपायही सापडत नाही.

घराण्याच्या तत्वांचं चुकीचं केलेलं अनुकलन, श्रोत्यांच्या चुकीच्या समजुती, गुरुचे अनुकरण, वस्तुसापेक्ष दृष्टिकोनाचा अभाव आणि अशा अनेक कारणांमुळे गवयाच्या मनात न्युनगंड तयार होऊ शकतो आणि तो तयार झाला की त्या प्रत्येक वेळेला त्याला अडखळायला होतं. 
प्रत्येक गायकाचा अनुभव लक्षात घेऊन, त्याची कारणमिमांसा केल्यावर, त्यावर उपाय शोधता येतो. उदाहरणार्थ 
- खर्जाची भिती असेल तर मध्यम ग्रामात खर्जाचा रियाज करुन ती भिती घालवता येते.
- एखाद्या विशिष्ट स्वराची भिती असेल तर पट्टी बदलुन गायल्यास त्या स्वराचं स्थान बदलतं. पूर्वीचा असलेला षडजं, धैवत किंवा निषाद म्हणुन सहज गाता येतो आणि त्या स्वरामागची मानसिक अवस्था कालांतराने बदलता येते.
थोडक्यात एखाद्या गोष्टीची भिती असल्यास त्याची वस्तुनिष्टतेने शास्त्रीय चौकशी करुन, किंवा मुळ गोष्टीला वेगळं स्वरूप देऊन सुधारणा करता येते.

असे होऊ नये म्हणुन स्वतःचे गाणे त्रयस्थपणे ऐकण्याची सवय करायला हवी व तसे न जमल्यास आवाज तज्ञाचे मत विचारात घेऊन आवाजात सुधारणा करायला हवी.
मनावर झालेले आघात सहज पुसता येत नाहीत व त्यांची जाणीव, तर्कशुद्ध रीतीने सुधारता येत नाही आणि म्हणुनच जाणीव असूनही अनेक गोष्टींमुळे आवाजतले दोष निघत नाहीत. असे न्युनगंड अनेक प्रकारानी तयार होतात. त्यातील काही अनाकलनिय असतात व काही समजून ही सुधारता येत नाहीत. पण हे काल्पनिक नसून अनुभवावर आधारित असतात आणि हे गायकाला वस्तुस्थितिपासून दूर नेतात हे मात्र नक्की. असे न्युनगंड तयार होतानाच सुधारणा केल्यास कमीत कमी वेळेत हे मानसिक अडथळे दूर होण्यास मदत होईल.

आवाज.. गाणाऱ्यांचं माध्यम’ या विषयावर अधिक माहितीसाठी आणि या विषयावरचे सगळे लेख वाचण्यासाठी follow करा sailypanse.blogspot.in

Voice Blog 11 चुकीच्या सवयी

गाणाऱ्यांसाठी त्यांचा आवाज अत्यंत प्रिय आणि सगळ्यात महत्वाचा असूनसुद्धा त्याबाबत जागरूकता दिसत नाही. आवाज ह्या विषयाचा अभ्यास करुन त्याविषयी जागरुकता निर्माण करण्यासाठी डॉक्टर विद्याधर पंडित ह्यांच्या मार्गदर्शनाखाली लिहीलेले हे blog गायकांना उपयुक्त ठरतील अशी आशा आहे.

मुल जन्माला येतं ते सहसा उत्तम आवाज घेऊन. पुढे चुकीच्या सवयींमुळे, चुकीच्या पद्धतींमुळे आवाज बदलत जातो आणि असंख्य कारणांमुळे तो बिघडतही जातो. आपण करत असलेल्या गोष्टी आवाजासाठी घातक आहेत हे माहीत नसतं आणि सांगणारंही कुणी नसतं. किरकोळ वाटणाऱ्या गोष्टी आवाजावर परिणाम करत असतात. तरुण वयात जशी कुठलीही गोष्ट सहज झेपते तसे आवाजाचेही होते. आपण करत असलेल्या चुकीच्या गोष्टी, आवाज निभावून नेतो पण वय वाढायला लागल्यावर त्याचे पडसाद आवाजावर दिसू लागतात. त्या वेळी तो जागेवर आणणं अवघड होऊन बसतं कारण वर्षानुवर्षाच्या सवयी सुटत नाहीत म्हणुनच लहान वयात आवाजाचा अभ्यास व्हायला हवा. 

आपण करत असलेल्या अशा काही प्रमुख चुकीच्या गोष्टी. 

१. Shallow / Thoracic breathing, म्हणजेच पुरेसा श्वास न घेणे. श्वास घेताना पोटाची हालचाल न होता खांदे वर जाणे. 

२. खालचे स्वर म्हणताना खाली आणि वरचे स्वर म्हणताना वर बघणे.

३. गाताना अवघडून बसणे.

४. गाताना चेहऱ्यावर त्रासिक भाव असणे.

५. गाताना हनुवटीच्या खालची पोकळी टणक होणे.

६. आवाजाची दिशा आतल्या बाजुला असणे.

७. आ’ म्हणत असताना जबडा घट्ट करणे.

८. तिन्ही सप्तकात वेगळा आवाज काढणे.

९. श्रम करुन जोरकस गाणे.

१०. गाताना धक्के देऊन गाणे.

११. ऊर्जेचा कमी किंवा जास्त वापर करणे.

१२. गमकेमधे गोंगाटाचे प्रमाण अधिक करणे. शास्त्रीय संगीतात नाद वृद्धि ऐवेजी, आवाजात गोंगाट मिसळला जातो. कधी शास्त्राच्या तर कधी गमक, मींड या नावाखाली आवाजात रुक्षपणा येतो. 

या सर्व चुकीच्या सवयींमुळे आवाजावर परिणाम होत असतो. त्या जाणीवपूर्वक टाळता आल्या तर आवाजासाठी नक्कीच उपयुक्त ठरेल.

आपलाही आवाज उत्तम असावा, तो जास्त काळ टिकावा आणि तो बिघडत असल्यास वेळीच लक्षात यावं ह्यासाठी आवाजाचा सखोल अभ्यास गरजेचा आहे त्यासाठी तो पूर्ण बिघडण्याची वाट पाहु नये..!

आवाज.. गाणाऱ्यांचं माध्यम’ या विषयावर अधिक माहितीसाठी आणि या विषयावरचे सगळे लेख वाचण्यासाठी follow करा sailypanse.blogspot.in

Voice blog 10 आवाजाची निगा

गाणाऱ्यांसाठी त्यांचा आवाज अत्यंत प्रिय आणि सगळ्यात महत्वाचा असूनसुद्धा त्याबाबत जागरूकता दिसत नाही. आवाज ह्या विषयाचा अभ्यास करुन त्याविषयी जागरुकता निर्माण करण्यासाठी डॉक्टर विद्याधर पंडित ह्यांच्या मर्गदर्शनाखाली लिहीलेले हे blog गायकांना उपयुक्त ठरतील अशी आशा आहे.

आवाज गायकांचं माध्यम आहे त्यामुळे तो जास्तीत जास्त काळ उत्तम स्थितीत रहावा हा प्रयत्न करणं गरजेचं आहे. तो नैसर्गिक स्थितीत असल्यास आवाजाचे त्रास उद्भवण्याची शक्यता कमी होते आणि त्याचा दुरुपयोग न झाल्यास तो उत्तम स्थिती राहतो. ह्यासाठी त्याची निगा राखणे गरजेचं आहे. 

आवाज ही गायकांनी फार गृहीत धरलेली गोष्ट आहे आणि तो तसा गृहीत धरणं स्वाभाविक आहे. आपण इतर कुठलेही स्नायु मनात आले की, हवे तेवढे वापरतो मग आवाज वापरतानाच काळजी का बरं घ्यावी ? 

ह्याचं उत्तर असं की इतर कुठल्याही स्नायुंपेक्षा आवाजाचे स्नायु अत्यंत नाजुक आहेत. स्त्रियांमधे स्वर पट्टयांची लांबी १२.५ ते १७ मि. मि एवढी तर पुरूषांमधे १७ ते २५ मि.मि एवढी असते. अशा नाजूक स्नायुंचा, गायक मंडळी मुळातच खूप वापर करत असतात. अति वापरामुळे आवाज बसण्यापेक्षा चुकिच्या वापरामुळे आवाज अधिक बसतो. 

आवाजाची उत्तम राहण्यासाठी त्याची निर्मिती नैसर्गिक होणं गरजेचं आहे. ती तशी न झाल्यास आवाजावर परिणाम होत असतो. ती सहज होत असेल तर त्यामधे सहजता असते आणि त्यात कुठल्याही प्रकारचे ( शारीरिक आणि मानसिक ) श्रम होत नाहीत. 

स्वरपट्ट्या ह्या अति नाजूक असल्याने, काही कारणामुळे त्यांचा रंग बदलला तरी आवाज बदलतोे. गायकांनी त्यांची विशेष काळजी घेणं गरजेचं आहे. ह्यासाठी गायकांनी घसा रोज physically बघावा. घसा बिघडल्यावर कितपत लाल आहे हे आपण बघतो तसा सर्वसामान्यपणे आपला घसा रोज कसा दिसतो हे बघावे. त्यात जरा देखिल काही वेगळे आढळले तर त्यावर उपाय करता येतो आणि पुढचे त्रास टाळता येतात. 

जो आवाज गायक २-३ तास सलग वापरतात, त्यांनी सतर्क राहून आवाजाला विश्रांती द्यायला हवी. आवाज वापरताना काटकसरीनी वापरायला हवा. उत्तम आवाज असलेले गायक कधीच जोरात बोलताना दिसत नाहीत. लता दीदींसारख्या गायिकेशी बोलायची वेळ आली तर त्यांचं बोलणं जीवाचा कान करुन ऐकावं लागतं असा अनुभव येतो. स्वतःचा रियाज, शिकवण्या, दिवसभरातलं बोलण्याचं प्रमाण, एखाद्या घरगुती कार्याला गेल्यावर जोरात माराव्या लागणाऱ्या गप्पा, फोनवरच्या गप्पा, हाका मारणे, ओरडणे ह्या सर्व गोष्टींमधे आवाज खर्च होत असतो. हा आवाजाचा सगळा वापर डोळसपणे आणि काटकसरीने व्हायला हवा कारण कुठलीही ऊर्जा (energy) कमी नसली तरी मर्यादित असते.

पूर्वीचे गायक १२-१५ तास रियाज करत असत असं ऐकण्यात येतं पण त्यांच्या राहणीमानाचा, व्यायामाचा, आहाराचा आपण विचार करत नाही.

Acidity, जोरात बोलणे, ओरडणे, कुजबूजणे, खाकरणे, जोरात खोकणे, थंड गार पदार्थ, अति गरम पदार्थ, वेळी-अवेळी जेवणे, आंबट- तिखट पदार्थ खाणे, मद्यपान आणि धूम्रपान सारखी कुपथ्ये, गायकाने टाळायला हवीत. घराबाहेर फिरत असताना घशाला गार वारं लागणार नाही ह्याची काळजी घ्यायला हवी. Pollution चा त्रास कमीत कमी होईल ह्याबाबतीत सतर्क रहायला हवं. अति गार आणि अति गरम हवा टाळायला हवी. A.C आणि non A.C चा temperature difference टाळायला हवा. 

आपापल्या प्रकृतिप्रमाणे कुठलीही गोष्ट प्रमाणात केली आणि अतिरेक टाळला तर त्रास उद्भवत नाहीत.

कुठले ही खेळाडु जसे खेळापुर्वी warming up करतात तसं गाणाऱ्यांनी ही आवाज तापवणं गरजेचं आहे. शास्त्रीय संगीतात, राग गाताना मुळातच मंद्र किंवा मध्य सप्तकात, शांत विस्ताराने राग सुरु होतो आणि warming up होतं, पण इतर गान प्रकारात आवाज तापवण्याकडे फारसं लक्ष दिलं जात नाही. ह्याच कारणासाठी “ आवाज सुरीली कैसी करें ” या पुस्तकात श्री. लक्ष्मी नारायण गर्ग यांनी सुरवातीला मुखबंदी चा रियाज करायला सांगीतला आहे. उस्ताद सयीदउद्दीन डागरजी देखील आवाजासाठी मुखबंदीचा रियाज सांगत. शास्त्रीय गायकांना अति जोर लावुन गायची सवय असते. मुखबंदी मधे तोंड बंद असल्याने अति जोर लावता येत नाही आणि त्यामुळे आवाज सहज येतो. सहज आवाजाची सवय झाल्यास तोंड उघडल्यावरही सहजता येते, पण गायकांमधे हा रियाज प्रचलित झालेला दिसत नाही.

शांत स्वर लावणे, एखादा पलटा तिन्ही सप्तकात सावकाश म्हणणे किंवा एखादी विलंबित बंदिश सावकाश म्हणणे हे ही आवाज तापवण्याचे वेगवेगळे मार्ग आहेत.

कमीत कमी ऊर्जा वापरुन श्रम विरहीत गाता येण्यासाठी आवाज तापणं गरजेचं आहे. आवाज तापवल्याने, आवाज निर्मितीसाठी वापरत असलेल्या स्नायुंमधे पुरेसा रक्त पुरवठा होतो आणि आवाज उत्तम साथ देतो.

हवेतील कोरडेपणामुळे, A.C मुळे, तोंडानी श्वास घेतल्यामुळे, आजारपणामुळे, दमल्यामुळे आणि अशा अनेक कारणांमुळे घसा कोरडा पडतो. असे झाल्यास घशात खर येते, आवाजातली सहजता कमी होते, आणि घसा खाकरण्याची गरज भासते. घसा खाकरल्याने स्वर तंतु एकमेकांवर जोरात आपटतात आणि आवाजाला त्रास होतो. शक्यतो  घसा खाकरणे टाळावे. घशात ओलावा टिकुन राहण्यासाठी कालांतरानी सारखं पाणी प्यावे. प्रवासात पाणी पिणे शक्य नसल्यास जीभेनी तोंडात सगळीकडे स्पर्श करावा त्याने लाळ निर्माण होते आणि घसा ओला राहण्यास मदत होते.

सर्व गायकांमधे आवाजाची काळजी घेणारे गायक खूप कमी प्रमाणात आहेत असं दिसून येतं. ह्याला कारण ‘ माझ्या आवाजाला काही होत नाही ’ हा समज डोक्यात पक्का असतो, पण काळजी घेतल्यास आवाज अधिक साथ देतो आणि काहीतरी झाल्यावर आवाजाची काळजी घेण्यापेक्षा आधी घेतलेली काळजी केव्हाही उत्तमच !

आवाज.. गाणाऱ्यांचं माध्यम’ या विषयावर अधिक माहितीसाठी आणि या विषयावरचे सगळे लेख वाचण्यासाठी follow करा sailypanse.blogspot.in