Voice blog 18 नैसर्गिक आवाजाची लक्षणे भाग ६

गाणाऱ्यांना आवाजाप्रति जागरूकता निर्माण होण एक महत्वाची गोष्ट आहे. त्या विषयाचा अभ्यास प्रत्येक गायकाने करावा, आणि आपल्या आवाजाचं आरोग्य उत्तम ठेवावं ह्या हेतुने लिहीलेले हे blog गायकांना उपयुक्त ठरतील अशी आशा आहे.

जन्मत: मिळालेला आवाज मुळात नैसर्गिक असतो. त्यात उत्तम आवजातले सर्व गुण असतात, आणि तो स्वाभाविक, अकृत्रिम आणि सहज असतो. अशा आवाजातले ६ गुण आपण बाघितले. 

१. आवाज ताब्यात असतो

२. आवाजाचा पोत उत्तम असतो

३. श्वास उत्तम असतो

४. उच्चारण स्पष्ट असतं 

५. आवाजाची जाडी योग्य असते

६. गानप्रकाराला साजेसा आवाज

या पुढील लक्षणं ..

७. सातत्य 

वरच्या सर्व गुणांबरोबर आवाजात सातत्य असणं एक महत्वाचा गुण आहे. सातत्य असणं म्हणजे आवाजाची गुणवत्ता सर्व सप्तकात आणि गाताना प्रत्येक वेळी टिकुन राहणं. आवाज तिन्ही सप्तकात एकसारखा येणं म्हणजे आवाजाची जाडी, जात, पोत, श्वास, गोडवा वगेरे सर्व एक सारखा ऐकु येणं. आवाजाची गुणवत्ता सप्तक बदलल्यावर बदलत असेल तर एकुण परिणाम साधला जात नाही.

हे सातत्य मिळवण्यासाठी आवाज निर्मिती तिन्ही सप्तकात एकसारखी असायला हवी. त्यात कुठलेच शारीरिक किंवा मानसिक बदल होता कामा नयेत. आवाज निर्मितित सहजता ही रियाजाने येते. रियाजात सातत्य असेल तर आवाज निर्मितीसाठी लागणारे स्नायु नियमित वापरामुळे योग्य कार्य करतात.

८. भाव 

सर्व वाद्यांमधे मानवी आवाज हा सर्वात भावपूर्ण आहे, पण आवाजातून भाव प्रगट झाला नाही तर गाणं तेवढंच कंटाळवाणं ही वाटु शकतं. असं गाणं कितीही शास्त्रशुद्ध आणि सुरेल असलं तरी हृदयाला भिडत नाही, कारण त्यात भावाची कमतरता असते. अपेक्षित असलेला भाव आवाजातून दिसण्यासाठी सुराबरोबर आवाजाचा पोत, त्याची जाडी, श्वासाचा उपयोग, पट्टी, उच्चारण ह्या सर्व गोष्टींचा अभ्यास असणं गरजेचं आहे. ह्या सर्व गोष्टी हव्या तिथे वापरता आल्या तरच त्यात भाव दिसतो नाहीतर गाणं केवळ तांत्रिक होतं. 

९. अष्टपैलुत्व

आवाजात वर उल्लेख केलेले बदल करता आले तर आवाजाचा पोत बदलता येतो. हे सर्व बदल गायकाच्या  इच्छेप्रमाणे योग्य तिथे जाणीवपूर्वक केले जातात आणि ते नकळत होत नसतात. शिवाय, हे सर्व आवाज खरे असतात, खोटे काढलेले नसतात. शास्त्रीय, उपशास्त्रीय, सुगम, नाट्यगीत, चित्रपट गीत गाताना असे वेगवेगळे पोत वापरून गाणं अधिक परिणामकारक होतं. असं न केल्यास शास्त्रीय संगीत गाताना सुगम संगीताचा भास होतो, किंवा सुगम संगीत असून ते शास्त्रीय वाटतं वगेरे. 

अशा आवाजात कुठला ही गीत प्रकार अधिक खुलून दिसतो आणि असे गायक अष्टपैलु गायक असतात. 

१०. सहजता

ज्या गायकांचे आवाज नैसर्गिक असतात, त्यांच्या आवाजात सहजता असते. गात असताना त्यांना कुठल्याही प्रकारचे शारीरिक किंवा मानसिक त्रास होत नाहीत. त्यांच्या चेहऱ्यावर कोणतेही त्रासिक भाव नसतात किंबहुना असे गायक प्रसन्न चेहऱ्याने स्मित हास्य ठेवुन गात असतात. गाण्याची क्रिया अत्यंत सहज होत आहे असे त्यांच्या गाण्यातून दिसून येते. 

नैसर्गिक आवाजात वर दिलेली सर्व लक्षणं असतात. आवाज नैसर्गिक असल्यास त्यात दोष उद्भवत नाहीत आणि अनेक वर्ष उत्तम टिकुन राहतो.

आवाजाची ही सर्व लक्षणं तुमच्या आवाजात तपासुन पहा आणि आवाज अधिकाधिक उत्तम आणि नैसर्गिक करण्याचा प्रयत्न करा. तुमच्या प्रतिक्रिया, अडचणी आणि सल्ले कळवल्यास, सखोल अभ्यास होण्यास नक्कीच मदत होईल.

आवाज.. गाणाऱ्यांचं माध्यम’ या विषयावर अधिक माहितीसाठी आणि या विषयावरचे सगळे लेख वाचण्यासाठी follow करा sailypanse.blogspot.in

प्रिय landline फोन,

प्रिय landline फोन, 

कसा रे बघता बघता नाहीसा झालास आमच्यामधून ? सगळ्या घरातल्या लोकांचा जीव की प्राण होतास तू. तू वाजलास की सगळे कसे धावत यायचे. तु वाजयच्या वेळा पण ठरलेल्या आसायच्या. सकाळच्या गडबडीत वाजलास की हमखास बाबांचा कामाचे फोन, दुपारी दादाचे कॉलेजचे, जेवणं झाल्यावर निवांत वेळी आईच्या मैत्रिणी किंवा बाहिणीं. माझ्यासाठी मात्र तू कधीही वाजायचास.

तुझ्या माध्यमातुन झालेली संभाषणं आपली वाटायची. गप्पा कुणाच्याही असोत, ऐकत बसण्यात भारी मज्जा यायची. आमच्या आजीचा तर हा एक आवडीचा छंद होता. दुसऱ्यांच्या गप्पा ऐकायच्या आणि मग त्यावर स्वतः तासभर गप्पा मारायच्या. तिला ऐकु जाऊ नये म्हणुन दादा तुला तास न् तास कोपऱ्यात घेऊन बसायचा आणि आजीला काही ऐकु न येता बोलणं झालं की जग जिंकल्याचा आनंद व्हायचा त्याला.

तुझ्यामुळे अमेरिकेतली आत्या, परगावची मावशी, गावातली काकू आणि गल्लीतली मैत्रिण सगळ्याच कशा जवळ असल्यासारख्या वाटायच्या. आता प्रत्येकाच्या हातात मोबाईल आला तरी तशी जवळीक काही वाटत नाही.

कधी तरी तू बंद पडलास की इतकं चुकल्या सारखं वाटायचं माहितीए ? तुला दुरुस्त करुन देणारा माणुस येईपर्यंत सगळं कसं सामसुम असायचं. सारखं तुला कानाला लावून तू बरा झालास का हे बघत बसायचो आम्ही. तु ही मान पाडुन निपचित पडल्यासारखा भासायचास.

तुला आठवतय ? तुला छान वाटावं म्हणुन repairing करणारा माणुस तुझ्यावर एक पट्टी चिकटवायचा. ती पट्टी असली की कसला छान वास यायचा तुला उचलल्यावर.

त्या काळात काही श्रिमंत लोकांकडे cordless फोन असायचे. तुला घेऊन घरात कुठ्ठेही फिरता यायचं. मला त्या लोकांचा कसला हेवा वाटायचा ठाऊके ? 

एक वेळ येईल की 'फोन घेऊन जग फिरता येईल’ असं मला तेव्हा कुणी सांगितलं असतं तर मी नक्की त्याला वेड्यात काढलं असतं !

पण तुला ऐकुन गम्मत वाटेल, तुझी सवय अजूनही गेलेली नाही बरका ! लोकं अजून ही मोबाईल ला तुच समजतात. बोलणं झालं की म्हणतात, 'ठेऊ का ?’ कुठे काय ठेवणार असतात ते, कुणाला माहित !?😄

असो, तुझ्या अनेक गमतीशीर आठवणी आहेत. एकदा तुलाच फोन करुन सांगीन कधीतरी. 

Miss you

तुझी मैत्रिण..

प्रिय Wi-Fi router,

प्रिय Wi-Fi router,

तुझ्याशी रोजचा जवळचा संबंध असला तरी आपली बोलायची वेळ तशी कमीच येते. खरं म्हणजे आपल्याला २४ तास Rangeच्या धाग्यानी जोडलेलं असतं, तरी तु तुझ्या कामात व्यस्त आणि मी माझ्या ! असं असताना, मी तुला ' कृतघ्न ‘ वाटते असं तु म्हणालास ?? ऐकुन जरा धक्काच बसला. मी तुला किंवा तु मला नावं ठेवायला आपलं संबंध आला तरी कुठे ?

एक वेळ कुणी कौतुक नाही केलं तरी चालतं पण कुणी काही negative बोललं की मात्र mood फार खराब होतो. तसं तु केलं आहेस. जाब विचारावा तर आता मुक गिळुन बसलाएस. सांग न काय चुकलं माझं ?

ओह !! आत्ता लक्षात आलं. कधी तरी रेंज weak असली की तुझ्यावर चीड चीड होते माझी म्हणुन तु रागवलाएस ? Right हेच कारण आहे तर. कळलं... ! कधी कधी नं चुकतंच माझं. अरे कामंच तशी असतात online. थोडा वेळ जरी तुझी रेंज गेली, की जीव कसा कासावीस होऊन जातो आणि मग उगाच तुझ्यावर राग निघतो, आणि त्या उलट रेंज उत्तम असली, पटापट sites load झाल्या, सटासट video buffer झाले की तेव्हा मात्र तुझं कौतुक करायचं राहुन जातं. तुला कधी Thanx दिल्याचे ही आठवत नाही मला. कृतघ्नपणाच आहे हा.. मान्य आहे मला. Sorry रे..!

तुला महितीए न, माझ्या दैनंदिन आयुष्यात तुला किती अनन्यसाधारण महत्व आहे ते. फोन वर unlimited data असला तरी घरात पाऊल टाकता क्षणी तुझंच अधिराज्य असतं. 

तुला मुद्दाम दुखवीन का मी कधी ?

Sorry नं ! परत नाही होणार असं. आता तरी सोड न राग !

 तुझीच जवळची मैत्रिण..

Voice blog 17 नैसर्गिक आवाजाची लक्षणे भाग ५

गाणाऱ्यांना आवाजाप्रति जागरूकता निर्माण होण एक महत्वाची गोष्ट आहे. त्या विषयाचा अभ्यास प्रत्येक गायकाने करावा, आणि आपल्या आवाजाचं आरोग्य उत्तम ठेवावं ह्या हेतुने लिहीलेले हे blog गायकांना उपयुक्त ठरतील अशी आशा आहे.

नैसर्गिक आवाजाची चार लक्षणं आपण बघितली. पुढचं लक्षण आहे 

५. आवाजाची घनता किंवा जाडी ( volume )

कंपनसंख्या न बदलता आवाज वेगळा ऐकु येतो ह्याच एक कारण आवाजाची घनता. सा हा स्वर जोरात किंवा हळु म्हणला तर त्याची कंपनसंख्या बदलत नाही तर त्याच्या घनतेमुळे तो हळु किंवा जोरात, ऐकु येतो.

शास्त्रीय संगीत जोरकस आणि भारदस्त आवाजात गायला पाहिजे असा गैरसमज गाणाऱ्यांमधे दिसून येतो. ह्याच गैरसमजामुळे शास्त्रीय गायक जोर देऊन गातात. असे आवाज परिणाम साधतात पण आवाजाला हानि पोचवतात. 

वस्तुत: आवाजाच्या घनतेचा गानप्रकाराशी फारसा संबंध नाही. चांगल्या किंवा नैसर्गिक आवाजात आवाजाची घनता योग्य किंवा माफक प्रमाणात असते. आवाज अति लहान असल्यास अशक्त आणि बारीक ऐकु येतो. या उलट आवाजाची घनता जास्त असल्यास त्यात जडत्व असते.      

आवाजाची घनता योग्य प्रमाणात असण्यासाठी श्वासाचं प्रमाण योग्य असावं लागतं. 

* श्वास कमी असल्यास खूप कमी हवा तोंडावाटे बाहेर पडते. 

* हवा कमी असल्यामुळे स्वर वाक्य संपायच्याआत आवाज बंद होतो.

* कमी श्वासात गायल्यास स्वर कमी लागायची शक्यता निर्माण होते.

* श्वास संपत असताना आवाज काढल्यामुळे आवाजात खर उत्पन्न होते.

* आवाज लवकर दमतो.

* कमी श्वासात आवाज काढायच्या खटाटोपात मान, खांदे, चेहरा या सगळ्यावर ताण निर्माण होतो.

या उलट घेतलेला श्वास अति जोराने आवाज करत बाहेर फेकल्यास आवाजाची जाडी किंवा घनता वाढते. अशा आवाजाची range कमी असते आणि असे आवाज बिघडण्याची शक्यताही जास्त असते. ह्या आवाजामधे सहजता दिसून येत नाही. उलट आवाज निर्मितीमधे अति कष्ट घ्यावे लागतात. हळु हळु ह्या आवाज निर्मितीची सवय होते आणि तेच नैसर्गिक वाटु लागतं. 

आवाज निर्मितीच्या वेळी स्वर तंतु एकमेकांजवळ ही एक महत्वाची क्रिया आहे. श्वास नलीकेतून खूप जोरात हवा बाहेर आल्यास, हवेच्या जोरामुळे स्वर तंतु एकमेकांपासून विलग होण्याचा प्रयत्न करतात. एकावेळी दोन विरुद्ध प्रकारच्या क्रिया होत असल्यामुळे स्वर तंतुंमधे घर्षण निर्माण होते आणि स्वर तंतुंना इजा होते. ह्याच कारणामुळे अति जोर लावून काढलेले आवाज वारंवार बसतात.

आवाज जितका हल्का तितका तो सहज वर जाऊ शकतो. जड भारदस्त आवाज सहजतेने वर जात नाहीत हे अनेक उदाहरणांवरून लक्षात येते.

६. गानप्रकाराला साजेसा आवाज 

आवाज योग्य आणि माफक प्रमाणात असला की त्यात voice modulation करता येते. आवाज सहज जाड बारीक करता आला की वेगवेगळे गानप्रकार परिणामकारक गाता येतात. चांगल्या आणि नैसर्गिक आवाजाचे हे अजून एक लक्षण आहे. असे आवाज वेगवेगळ्या गानप्रकारांप्रमाणे वेगवेगळे वापरता येतात, त्याचं aaplication बदलता येतं. शास्त्रीय संगीताला वापरला जाणारा आवाज ठुमरी गाताना वेगळा वापरला जातो. तोच आवाज सुगम संगीतात वेगळा वापरला जातो. असं voice application बदलता येणारे आवाज नैसर्गिक आणि चांगले आवाज आहेत असं मानायला हरकत नाही. ह्या वेगवेगळ्या आवाजामधे श्वास, घनता, जात आणि resonances चा फरक असतो. ह्यामधले कुठलेच आवाज खोटे किंवा कृत्रीम मात्र नसतात.

आवाजाची ही लक्षणं तुमच्या आवाजात तपासुन पहा आणि आवाज अधिकाधिक उत्तम आणि नैसर्गिक करण्याचा प्रयत्न करा. तुमच्या प्रतिक्रिया, अडचणी आणि सल्ले कळवल्यास, सखोल अभ्यास होण्यास नक्कीच मदत होईल.

आवाज.. गाणाऱ्यांचं माध्यम’ या विषयावर अधिक माहितीसाठी आणि या विषयावरचे सगळे लेख वाचण्यासाठी follow करा sailypanse.blogspot.in

प्रिय.... झाडांनो,

प्रिय.... झाडांनो,

मला अनेक गोष्टींची आवड आहे, पण एक गोष्ट मला कधीच विशेष जमली नाही ती म्हणजे 'बागकाम’.

जुन्या घरी बंगल्याबाहेर मोठी बाग होती. क्वचित कधी तरी बागेला पाणी घालायचं काम माझ्याकडे यायचं. तेवढाच काय तो तुमचा संबंध. 

नवीन घरी आल्यावर मात्र ही आवड नव्याने जोपासायची असं मनाशी पक्क ठरवलं. स्वतः Nursery मधे जाऊन तुमचे आवडलेले २/४ प्रकार आणले. तुम्हाला साजेश्या सुंदर कुंड्या आणल्या. 

एक मात्र खरं, फुलांनी बहरलेल्या तुमच्या अस्तित्वानी घराला खरं घरपण आलं. तुमचं रूप बघुन डोळ्याचं पारणं फिटायचं. तुमची फुलं मात्र थोडेच दिवस टिकायची आणि परत यायचं नाव ही काढायची नाहीत, तरी तुमचे सगळे लाड मी पुरवत होते. TV जवळ तुम्ही खुलून दिसता म्हणुन तिथे तुमचा ठिया. थोडा वेळ ऊन दाखवायला हवं म्हणून दुपारी तुमची रवानगी खिडकी जवळ. रोजचं पाणी घालणे, कधीतरी खत ! 

साग्रसंगीत असे तुमचे सगळे लाड केले, पण तुम्ही मात्र महीना दोन महिन्यात मान टाकायचात. माझा हा उस्ना उत्साह टिकायची लक्षणं अवघडच दिसत होती. तरी मी हार मानली नाही !!

तुमचे नवीन नवीन प्रकार आणून प्रयत्नशील राहिले. 

ह्या सगळ्यामधे एकदा गावाला जायचं ठरलं. रोज काळजी घेऊन सुद्धा तुम्ही मान टाकणारे, ८ दिवस तुमचं काय होणार म्हणुन तुम्हाला घराबाहेर ठेवायचं ठरलं. बाईंना तुम्हाला पाणी घालयची जवाबदारी दिली आणि आम्ही निश्चिंतपणे जाऊन आलो. 

आल्यावर तुमची परिस्थिति कशी असेल ह्याबद्दल शंका होती पण आश्चर्याचा धक्काच बसला. तुम्ही अधिक टवटवीत होऊन बहरला होतात. ऊन, खत सारखे कुठलेच लाड तुम्हाला नको होते. 

आता मात्र माझा उत्साह पूर्ण गळून गेला आणि तुमची रवानगी कायमसाठी घराबाहेर गेली.

ह्या अनुभवाला काही दिवस गेले आणि विचार केला, प्रेमानी तुमची खातीरदारी करत असून काही तरी होतं जे तुम्हाला खटकत होतं. मनापासून केलेलं काम आणि वर वर केलेलं काम ह्यातला तो फरक असावा बहुधा. 

Positive negative vibes म्हणतात त्या ह्याच का ?

Sorry :(

प्रिय पुस्तक,

प्रिय पुस्तक,

कधी कधी मला आश्चर्य वाटतं की आपली मैत्री व्हायला एवढा वेळ कसा लागला..!..? लहानपणी आई फार वेळा तुझं महत्व पटवून द्यायची. 'हेच आपले खरे मित्र असतात, वेळ प्रसंगी कुणी नसलं, तरी हे आपली साथ कधी सोडत नाहीत’ वगेरे .... कितीतरी वेळा स्वतः पुढाकार घेऊन माझ्या हातात तुला द्यायची, अनेक वेळा स्वतः वाचून दाखवायची पण मला त्या वयात काही केल्या तुझी गोडी लागली नाही.
नाही म्हणायला, आईचा एखाद दुसरा हट्ट मी पुरवला असावा, पण म्हणावी तेवढी मजा आल्याचं मला काही आठवत नाही.
पण एकदाचं आईला यश आलंच !

तुझ्याबद्दल प्रेम वाटायला कॉलेजचे दिवस उजाडले, ते वयंच प्रेमात पडायचं असतं म्हणुन असावं बहुधा. दिवस रात्र तुला जवळ घेऊन मी तुझ्यात बुडलेली असायचे. डोळे उघडले की तु समोर, इतपत ते वाढलं. आई ओरडायची, तरी तहान भूक हरपून मी मात्र तुझ्याच मागे. समोर TV चालू असो, हातात जेवणाचं ताट असो, आईचा रियाज चालू असो किंवा इतर कुठलेही खंडीभर आवाज असोत, कशानीही आपल्यात दुरावा आला नाही.

ते वय ही असंच असतं, मनात येईल ते करता येण्यासारखं...
हळु हळु व्याप वाढत गेले आणि तुझा सहवास कमी कमी होत गेला, पण तरी तुझ्याबद्दल तीच ओढ अजूनही वाटते. अजूनही वाटतं, तुला हातात घेतलेलं की संपेपर्यंत खाली ठेवुच नये.. पण तसं होत मात्र नाही. आपलं जमलेलं tunning मधेच तुटतं आणि मग अनेक दिवस जातात परत वेळ मिळायला.
खरं सांगु .. ! एकांत.., डोळ्यासमोर तु आणि हातात कॉफीचा मग ह्यासारखं दुसरं सुख नाही. कितीही e-books येवो, online material मिळोपण तुझी सर मात्र कशातच नाही.

तुझी अनेक रूपं पहिली, अनेक अनुभव घेतले, कायम आनंदच दिलास.... पण आता मात्र थोडी भिती वाटते. ह्या socialmedia च्या जगात तुझं अस्तित्व हळु हळु कमी होतए. जो आनंद तु आम्हाला दिलास तो पुढची पिढी गमावणार का काय ? तुझं महत्व पटवून द्यायला आम्ही कमी पडणार का काय ? जे आईला जमलं ते मला जमेल की नाही ?
आपण मिळवलेला आनंद आपल्या मुलांना नको का मिळायला ?
ह्यावर आता तुच काहीतरी मार्ग काढ रे बाबा !

चिंतेत असलेली तुझी मैत्रिण..

दाजी

दाजी.. म्हणजे ताईचा नवरा असतो, अशी नुकतीच माझ्या ज्ञानात भर पडली , नाहीतर मला वाटलं आमच्याकडे बागकाम करणाऱ्या दादांनाच दाजी म्हणतात. 

दाजी, म्हणजे आमच्या area मधलं एक interesting व्यक्तिमत्व होतं. म्हणाल त्या घरी पडेल ते काम करुन, मिळतील ते पैसे घेऊन समाधानात रहणारे असे हे दाजी मला मात्र विशेष आवडत.

खरं पाहता त्यांच्या वागण्यातली कुठलीच गोष्ट सभ्यतेला धरून नव्हती, तरी दाजींमधे एक सच्चा माणुस होता. त्यांना पोटापाण्यासाठी विशेष कधी काही करताना मी तरी कधी पाहिलं नाही. घर चालवणं ही आपली जवाबदारी आहे, अशी त्यांना कधी शंकाच आली नसावी, इतके उडाणटप्पु ते होते. त्यांचं असं वागणं बघुन त्यांच्या बायकोने ही तशी कधी अपेक्षा केली नसावी. आमच्या driver नी कधी चेष्टा करत, “चला येता का दाजी बेळगावला ? “ असं विचारलं तर दाजी क्षणाचा ही विलंब न करता गाडीकडे धाव घेत. मग ती गाडी दुचाकी असो किंवा चारचाकी !  दाजींचं त्या वेळचं ध्येय फक्त बेळगाव असे ! दाजी जगनमित्र होते. रसत्यावर येणाऱ्या प्रत्येकाची दाजी प्रेमानी विचारपूस करत मग ती लहान मुलं असोत, ताई माई असोत किंवा काका मंडळी. सगळ्यांशी गप्पा मारत आलेला दिवस आनंदात घालवणे एवढंच ते करत.

आडाणी लोकांच्या घरी बहुतांश वेळी, बायको चार घरची कामं करुन घर चालवत असते आणि नवरे काही काम न करता दारू पीत आयुष्य निवांत घालवत असतात. आमचे दाजी ही फार वेगळे नव्हते. बायकोनी कामासाठी घरातून हाकललंच तर दाजी काम करत. त्यांनी कधी चार पैसेही घरात दिले नसतील. दाजी अजून एका कारणानी मनापासुन काम करत.. त्यांना दारू प्यायची हुक्की आली तर! 

प्रेमळ बायको, दोन हुशार मुलं, गरजेपुरतं छोटं घर सगळं छान होतं. दाजीही वाईट नव्हते फक्त दारूच्या व्यसनानी त्यांना घेरलं होतं. दारू, हे त्यांच्या आयुष्यातलं अंतिम ध्येय होतं. त्यासाठी पडेल ते काम ते मनापासुन करत. त्या कामासाठी किती ही पैसे दिले तरी दाजी खुश असायचे. चार पैसे मिळता क्षणी दारुचा गुत्ता गाठत. एक थोडा थोडका वेळ तिथे घालवला की दाजींना स्वर्गसुख मिळत. 

दारू प्यायली की दाजी प्रचलित अप्रचलित अशा सगळ्या प्रकारच्या शिव्या देत, कॉलनीभर फिरत. माझा शिव्यांचा शब्द संग्रह वाढवायचं श्रेय त्यांनाचं द्यायला हवं. ह्या टल्ली अवस्थेत, शिव्यांचा भडीमार चालू असतानाही दाजींचा gentlemen approch कधी बदलला नाही. शिव्यांचा कार्यक्रम चालू असताना कुणी समोर आलं तर दाजी अदबिनी वाकुन नमस्कार करत. विचारपूस करत. एवढंच नव्हे तर त्याच वेळी कुणी घरी परतत असेल तर दाजी बंगल्याचं दार उघडुन सलामही ठोकत. त्यांच्या त्या अवस्थेतही त्यांची भिती कुणाला वाटली नसेल. 

दाजींना अजून एका गोष्टीचं वेड होतं. ते म्हणजे राजकरणाचं. दारू ढोसली की दाजी जोर जोरात राजकरणावर बोलत. तास दोन तास, देश, मराठी माणुस, गरीब जनता, सुधारणा, आर्थिक स्थिति, व्यवहार, रस्ते, लोकशाही, election, मतांसाठी appeal, राष्ट्र, परराष्ट्र वगेरेंसारख्या विषयांवर ते अखंड बोलत फिरत. त्यांच्या एका ही वाक्याचा न कधी अर्थ लागत, न कधी शब्द संपदा तोकडी पडत आणि न कधी विषय संपत. भाषणात कितीही आवेग असला, body language कितीही confident असली तरी ओळखीचा माणुस भेटल्यावर तिच अदब आणि तिच नम्रता पुढे येत. 

दारूची हुक्की आली आणि पैसे नसले की मग मात्र दाजींची अवस्था वाईट होई. अशा परिस्थितित ही सभ्यतेची कास सुटत नसे. दाजी पहिल्यांदा काम देण्यासाठी आग्रह करत. काम नसेल तर मुलगी आजारी आहे, गावाला जायचए, अडचण आहे, पैसे हवेत, मुलगा पडला, औषध आणायचंए सारखी कारणं सांगत आणि ते ही चाललं नाही की, ”आईसाहेब मदत करा, तुमचा मुलगा अडचणीत आहे, तुम्हीच मदत कराल माहितए मला”  वगेरे.. सारखे dialogue मारत. त्यांचा हा हट्ट एखाद्या लहान मुलाला लाजवेल असाच असे. पैसे दिले की दिवस दारूच्या अड्डयावर जाणार हे माहित असूनही कुणीतरी त्या प्रेमळ हट्टाला बळी पडे !

दाजींचं वागणं चुकीचं असेल, समाजात त्यांना मान नसेल पण माणुस म्हणुन ते साधे सरळ होते, खरे होते, पारदर्शक होते, त्यांच्या वागण्यात सच्चेपणा होता. जवळ काही नसताना आयुष्यात समाधानी होते. आनंदात होते.

आता घर बदललं तसे दाजी भेटत नाहीत. जुन्या घराच्या, तिथल्या लोकांच्या अनेक आठवणी येत असतात आणि त्यातली एक महत्वाची आठवण असते, ती दाजींची...आमचे दारुडे सभ्य दाजी !!

Voice Blog 16 नैसर्गिक आवाजाची लक्षणे भाग ४

गाणाऱ्यांसाठी त्यांचा आवाज अत्यंत प्रिय आणि सगळ्यात महत्वाचा असूनसुद्धा त्याबाबत जागरूकता दिसत नाही. आवाज ह्या विषयाचा अभ्यास करुन त्याविषयी जागरुकता निर्माण करण्यासाठी लिहीलेले हे blog गायकांना उपयुक्त ठरतील अशी आशा आहे.

प्रत्येकजण चांगला आणि वाईट आवाज ओळखु शकतो. एखाद्या नवशिक्या गायकाचं गाणं ऐकुन आपल्या लक्षात येतं की ह्या आवाजात आपल्याला आकर्षित करण्याची ताकद नाही. पण नेमकं काय कमी आहे हे मात्र सांगता येत नाही. आकर्षित करणाऱ्या आवाजांमधे आपल्याला नक्की काय आकर्षित करतं त्याचा हा अभ्यास आहे. 

अशा आवाजांची तीन लक्षणं आपण या आधीच्या blogs मधे बघितली. नैसर्गिक उत्तम आवाजाचं पुढचं लक्षण..

४. उत्तम श्वास

आवाज ज्या मुख्य घटकांवर अवलंबुन असतो त्यापैकी श्वास एक अत्यंत महत्वाचा घटक आहे. सर्वसामान्यपणे आपण सर्वजण केवळ गरजेपुर्ता श्वास घेत असतो. हा श्वास जिवंत राहण्यासाठी पुरेसा आहे पण उत्तम गाण्यासाठी ह्यापेक्षा अधिक प्रमाणात श्वास घेणं अपेक्षित आहे, म्हणुनच गाण्याच्या विद्यार्थ्यांना सुरवातीच्या काळात श्वास घेण्याची क्रिया शिकवणं अत्यंत महत्वाचं आहे. 

आपण सर्वजण छातीच्या वरच्या भागात श्वास घेत असतो. ह्याला chest breathing किंवा shallow breathing असे म्हणतात. आपली फुफुसं (lungs) खाली मोठी आणि वर निमुळती आहेत. वरच्या भागात श्वास घेतल्याने कमी श्वास मिळतो. असे झाल्यास

खांदे आणि मानेवर ताण निर्माण होतो,

आवाज अशक्त ऐकु येतो,

गाताना श्वास कमी पडतो, 

स्वर कमी लागायची शक्यता निर्माण होते, 

आवाज फाटतो (crack), 

आवाज लवकर दमतो,

आवाजाचा tone, volume बदलतो आणि 

कालांतरानी आवाज बिघडतो. 

ह्या उलट फुफुसांच्या खालच्या भागात श्वास घेतल्यास, तो आकाराने मोठा असल्यामुळे श्वास अधिक घेतला जातो. श्वासामुळे फुफुसांचा आकार वाढतो आणि फुफुसाखाली असलेला स्नायु ज्याला श्वासपटल (diaphragm) असे म्हणतात तो खाली ढकलला जातो. श्वासपटल खाली आल्याने पोट बाहेर ढकलले जाते आणि पुरेपुर श्वास घ्यायला जागा निर्माण होते. असा श्वास घेतल्याने मान किंवा खांदे अशा कुठल्याही भागावर ताण येत नाही व छातीच्या वरचे स्नायु शिथिल राहतात. म्हणुन श्वास घेताना पोटाची हालचाल होणे महत्वाचे आहे. श्वास घेतल्याने आवाजात ताकद येते आणि आवाज दमत नाही. या क्रियेला diaphragmatic breathing असे म्हणतात. अनेक वेळा गायकाची अंगकाठी बारीक असून आवाज जोरदार असतात त्याचे एकमेव कारण diaphragmatic breathing हेच आहे. ह्यालाच आपल्याकडे नाभीचा श्वास किंवा पोटातून श्वास घेणे असे म्हणतात. जास्तीत जास्त श्वास भरण्यासाठी पोट बाहेर काढून तोंडानी श्वास घेतल्यास श्वास पटल खाली जाते आणि कमीत कमी वेळात जास्त श्वास घेता येतो. असा श्वास घेतल्यास स्वर अर्थातच जास्त वेळ टिकतो.

नियमित शंखनाद केल्याने श्वासपटलाची हालचाल होते आणि जास्त श्वास घ्यायची सवय होते. 

अशा प्रकारचा श्वास घेतल्यास तब्येतही उत्तम राहण्यास मदत होते. लहानपणी प्रत्येकजण अशाचप्रकारे श्वास घेत असतो पण कालांतराने चुकीची सवय लागते. ती सवय बदलली कि आवाजात सुधारणा जाणवेल.

आवाजाची ही लक्षणं तुमच्या आवाजात तपासुन पहा आणि आवाज अधिकाधिक उत्तम आणि नैसर्गिक करण्याचा प्रयत्न करा. तुमच्या प्रतिक्रिया, अडचणी आणि सल्ले कळवल्यास, सखोल अभ्यास होण्यास नक्कीच मदत होईल.

आवाज.. गाणाऱ्यांचं माध्यम’ या विषयावर अधिक माहितीसाठी आणि या विषयावरचे सगळे लेख वाचण्यासाठी follow करा sailypanse.blogspot.in

प्रिय सा,

प्रिय सा,

3 वर्षाची होते जेव्हा आईने तुझी पहिल्यांदा ओळख करून दिली. अगदी तेव्हापासून आपली मैत्री. पण खरं सांगू ? वर्षानुवर्ष जशी मैत्री घट्ट होत चाललीए तसा तसा तू अजून अजून लांब आहेस असं वाटतं कधी कधी. तसा तू जाम हट्टी आहेस हं ! तुला प्रेमानी कुरवाळलं, तुझी आर्जवे केली , तुझ्यामध्ये सर्वस्व ओतलं, तरी तू ..तुझी इच्छा नसेल तर मुळीच येत नाहीस जवळ. कायम तुझ्यासमोर शरणागती हवीच!

पण त्या शरणागतीत आनंद आहे. कुणाला तरी शरण जावंच ! त्यांनी आपला भार हलका होतो म्हणे !

आयुष्यात अनेक लोक आली, गेली. रुसवे फुगवे, हेवे, दावे, मत्सर सगळं अनुभवलं, पण तू कधी सोडून गेला नाहीस. माझ्या आनंदात माझ्या दुःखात सदैव पाठीशी उभा राहिलास, ओळख झाल्यापासून ! एखादी वस्तू किवा व्यक्ती सतत जवळ असल्यावर जसा तिचा लळा लागतो तसा तुझा लळा लागलाय. तुझी माझी ओळख माझ्या जन्मापासून असली तरी तू आमच्या घरातला खूप जुना सदस्य आहेस. माझ्या आईचा, आजीचा खूप जवळचा स्नेही !! म्हणूनच आपली पण मैत्री झाली, सहज, आणि गट्टी जमली, ती आयुष्याभाराचीच !!

तू आलास की तुझे सहा जोडीदारही आले. त्या सगळ्या स्वरांमधे देखिल तू आहेसच. सगळ्या सप्तकात स्वैर संचार करणं म्हणजे जग फिरण्याचा आनंद आणि फिरुन आल्यावर सा वर परत येणं म्हणजे जणू माहेरी आल्याचा भाव. तोच आनंद, तिच शांतता, तेच समाधान, तिच तृप्ति.

सगळ्या सप्तकाचा तु राजा. सहा स्वरांना जन्म देणारा तू..तू आणि तुला जन्म देणारा तो, तुमच्यात खूप साम्य दिसतं मला.. परमेश्वराचा अंशच तू ! अगदी त्याच्यासारखा. तुझ्या जवळ येता आला तर परमेश्वराच्या जवळ गेल्याचा आनंद होतो. तुझ्या सहवासात सगळं विसरतं. तल्लीन होता येतं. अवर्णनीय आनंदाची अनुभूती होते.

रियाजात कधीतरी भेटतोस. समोर उभा असतोस विठ्ठलासारखा कमरेवर हात ठेवून, कधीतरी हुलकावणी देऊन पळून जातोस लबाड बालकृष्णासारखा ! 

तुझ्यामुळे खूप आनंद मिळाला कायम. अनेक लोकं जोडली गेली, अनेक गुरु भेटले, खूप मित्र, काही हितशत्रू, काही निंदक आणि काही न पटणारी लोकं सुद्धा. अनेकांचं प्रेम मिळालं, आशीर्वाद मिळाले. खूप आदर सन्मान मिळाला. खरं म्हणजे माझ्या आनंदासाठी मी तुला कायम धरून ठेवलं. मनापासून प्रेम केलं तुझ्यावर. त्या बदल्यात कुणी माझं कौतुक करावं, मला आदर द्यावा असं नव्हतंच मुळी पण परिसाच्या स्पर्शानी आयुष्याचं सोनं व्हायचं रहात नाही !

तू खूप दिलंस, खूप शिकवलस. जमिनीला घट्ट धरून ठेवण्याचा आदर्श दिलास. अजूनही खूप देत राहशील आयुष्यभर. माझी साथ मात्र सोडू नकोस कध्धीच..

तुझी कृतज्ञता शब्दात व्यक्त करणं अवघड आहे.

असंच तुझं प्रेम कायम मिळत राहो.

तुझीच मैत्रीण ...

प्रिय helmet,

प्रिय helmet,

मान्य आहे ! माझ्यावर रागवायचा पूर्ण हक्क आहे तुला पण माझी बाजु ऐकुन तरी घे एकदा..!

माहितीए मला, दुकानातून आणल्यापासून, तु एका कोपऱ्यात पडून आहेस. तसं करायचं नव्हतं मला खरं तर. आठवतए तुला ? तुला निवडताना शोधून शोधून आवडीचा रंग घेतला होता. डोक्यावरून जवळ जवळ मिरवतच आणलं तुला पण नंतर मात्र विशेष कुठे फिरायला नेता आलं नाही.

तुला कुठे न्यायचं तर अडचणी किती असतात ! सगळ्यात मुख्य कारण म्हणजे, केस set करुन बाहेर पडलं की ते खराब होतात. आता प्रत्येक वेळी तुला काढल्यावर केस का विंचरत बसु ? डिकीतली सगळी जागा तुच खातोस. डिकीत सामान ठेवायचं तर तुच ठिया मांडून बसून राहतोस ? तुला हातात घेऊन फिरायचं तर केवढा तुझा तो आकार ? ते ही करुन बाघितलं एक दोनदा, तर तुच हरवतोस कुठेतरी !

तु डोक्यावर असलास की गाडीवर गप्पा सुद्धा मारता येत नाहीत नीट. ' आॅ आॅ’ करण्यातच वाट संपून जाते. त्यात वाटेत फोन आला तर तुझी केवढी अडचण होते.. कल्पना तरी आहे का ?

आधी pollution साठी scarf बांधायचा आणि मग त्यावर तु बसणार ! कित्ती गुदमरतं माहितीए ??

तु डोक्यावर असलास की कुणी ओळखतही नाही. परवा एकदा बाबा रसत्यात दिसले म्हणुन उत्साहात हात केला, तर माझ्याकडे बघुन ओळख नस्ल्यासारखे निघून गेले. सांग बरं, आता कुणाला द्यायचा हा दोष..?

मान्य आहे तु माझी काळजी घेतोस, पण मी गाडी जोरात चालवतच नाही मुळी..! आणि जाऊन जाऊन मी जाणार कुठे ? कोपऱ्यावर दूध भाजी आणायला, फार तर पुढच्या चौकात मुलींना क्लासला सोडायला. त्यात तुझा लवा जमा कुठे सांभाळु ?

Hope you understand !! तरी सुद्धा आठवड्यातून एकदा फिरायला नेत जाईन तुला.. promise !

आता तरी गेला का राग ?

तुझीच मैत्रिण..