Voice Blog 16 नैसर्गिक आवाजाची लक्षणे भाग ४

गाणाऱ्यांसाठी त्यांचा आवाज अत्यंत प्रिय आणि सगळ्यात महत्वाचा असूनसुद्धा त्याबाबत जागरूकता दिसत नाही. आवाज ह्या विषयाचा अभ्यास करुन त्याविषयी जागरुकता निर्माण करण्यासाठी लिहीलेले हे blog गायकांना उपयुक्त ठरतील अशी आशा आहे.

प्रत्येकजण चांगला आणि वाईट आवाज ओळखु शकतो. एखाद्या नवशिक्या गायकाचं गाणं ऐकुन आपल्या लक्षात येतं की ह्या आवाजात आपल्याला आकर्षित करण्याची ताकद नाही. पण नेमकं काय कमी आहे हे मात्र सांगता येत नाही. आकर्षित करणाऱ्या आवाजांमधे आपल्याला नक्की काय आकर्षित करतं त्याचा हा अभ्यास आहे. 

अशा आवाजांची तीन लक्षणं आपण या आधीच्या blogs मधे बघितली. नैसर्गिक उत्तम आवाजाचं पुढचं लक्षण..

४. उत्तम श्वास

आवाज ज्या मुख्य घटकांवर अवलंबुन असतो त्यापैकी श्वास एक अत्यंत महत्वाचा घटक आहे. सर्वसामान्यपणे आपण सर्वजण केवळ गरजेपुर्ता श्वास घेत असतो. हा श्वास जिवंत राहण्यासाठी पुरेसा आहे पण उत्तम गाण्यासाठी ह्यापेक्षा अधिक प्रमाणात श्वास घेणं अपेक्षित आहे, म्हणुनच गाण्याच्या विद्यार्थ्यांना सुरवातीच्या काळात श्वास घेण्याची क्रिया शिकवणं अत्यंत महत्वाचं आहे. 

आपण सर्वजण छातीच्या वरच्या भागात श्वास घेत असतो. ह्याला chest breathing किंवा shallow breathing असे म्हणतात. आपली फुफुसं (lungs) खाली मोठी आणि वर निमुळती आहेत. वरच्या भागात श्वास घेतल्याने कमी श्वास मिळतो. असे झाल्यास

खांदे आणि मानेवर ताण निर्माण होतो,

आवाज अशक्त ऐकु येतो,

गाताना श्वास कमी पडतो, 

स्वर कमी लागायची शक्यता निर्माण होते, 

आवाज फाटतो (crack), 

आवाज लवकर दमतो,

आवाजाचा tone, volume बदलतो आणि 

कालांतरानी आवाज बिघडतो. 

ह्या उलट फुफुसांच्या खालच्या भागात श्वास घेतल्यास, तो आकाराने मोठा असल्यामुळे श्वास अधिक घेतला जातो. श्वासामुळे फुफुसांचा आकार वाढतो आणि फुफुसाखाली असलेला स्नायु ज्याला श्वासपटल (diaphragm) असे म्हणतात तो खाली ढकलला जातो. श्वासपटल खाली आल्याने पोट बाहेर ढकलले जाते आणि पुरेपुर श्वास घ्यायला जागा निर्माण होते. असा श्वास घेतल्याने मान किंवा खांदे अशा कुठल्याही भागावर ताण येत नाही व छातीच्या वरचे स्नायु शिथिल राहतात. म्हणुन श्वास घेताना पोटाची हालचाल होणे महत्वाचे आहे. श्वास घेतल्याने आवाजात ताकद येते आणि आवाज दमत नाही. या क्रियेला diaphragmatic breathing असे म्हणतात. अनेक वेळा गायकाची अंगकाठी बारीक असून आवाज जोरदार असतात त्याचे एकमेव कारण diaphragmatic breathing हेच आहे. ह्यालाच आपल्याकडे नाभीचा श्वास किंवा पोटातून श्वास घेणे असे म्हणतात. जास्तीत जास्त श्वास भरण्यासाठी पोट बाहेर काढून तोंडानी श्वास घेतल्यास श्वास पटल खाली जाते आणि कमीत कमी वेळात जास्त श्वास घेता येतो. असा श्वास घेतल्यास स्वर अर्थातच जास्त वेळ टिकतो.

नियमित शंखनाद केल्याने श्वासपटलाची हालचाल होते आणि जास्त श्वास घ्यायची सवय होते. 

अशा प्रकारचा श्वास घेतल्यास तब्येतही उत्तम राहण्यास मदत होते. लहानपणी प्रत्येकजण अशाचप्रकारे श्वास घेत असतो पण कालांतराने चुकीची सवय लागते. ती सवय बदलली कि आवाजात सुधारणा जाणवेल.

आवाजाची ही लक्षणं तुमच्या आवाजात तपासुन पहा आणि आवाज अधिकाधिक उत्तम आणि नैसर्गिक करण्याचा प्रयत्न करा. तुमच्या प्रतिक्रिया, अडचणी आणि सल्ले कळवल्यास, सखोल अभ्यास होण्यास नक्कीच मदत होईल.

आवाज.. गाणाऱ्यांचं माध्यम’ या विषयावर अधिक माहितीसाठी आणि या विषयावरचे सगळे लेख वाचण्यासाठी follow करा sailypanse.blogspot.in

प्रिय सा,

प्रिय सा,

3 वर्षाची होते जेव्हा आईने तुझी पहिल्यांदा ओळख करून दिली. अगदी तेव्हापासून आपली मैत्री. पण खरं सांगू ? वर्षानुवर्ष जशी मैत्री घट्ट होत चाललीए तसा तसा तू अजून अजून लांब आहेस असं वाटतं कधी कधी. तसा तू जाम हट्टी आहेस हं ! तुला प्रेमानी कुरवाळलं, तुझी आर्जवे केली , तुझ्यामध्ये सर्वस्व ओतलं, तरी तू ..तुझी इच्छा नसेल तर मुळीच येत नाहीस जवळ. कायम तुझ्यासमोर शरणागती हवीच!

पण त्या शरणागतीत आनंद आहे. कुणाला तरी शरण जावंच ! त्यांनी आपला भार हलका होतो म्हणे !

आयुष्यात अनेक लोक आली, गेली. रुसवे फुगवे, हेवे, दावे, मत्सर सगळं अनुभवलं, पण तू कधी सोडून गेला नाहीस. माझ्या आनंदात माझ्या दुःखात सदैव पाठीशी उभा राहिलास, ओळख झाल्यापासून ! एखादी वस्तू किवा व्यक्ती सतत जवळ असल्यावर जसा तिचा लळा लागतो तसा तुझा लळा लागलाय. तुझी माझी ओळख माझ्या जन्मापासून असली तरी तू आमच्या घरातला खूप जुना सदस्य आहेस. माझ्या आईचा, आजीचा खूप जवळचा स्नेही !! म्हणूनच आपली पण मैत्री झाली, सहज, आणि गट्टी जमली, ती आयुष्याभाराचीच !!

तू आलास की तुझे सहा जोडीदारही आले. त्या सगळ्या स्वरांमधे देखिल तू आहेसच. सगळ्या सप्तकात स्वैर संचार करणं म्हणजे जग फिरण्याचा आनंद आणि फिरुन आल्यावर सा वर परत येणं म्हणजे जणू माहेरी आल्याचा भाव. तोच आनंद, तिच शांतता, तेच समाधान, तिच तृप्ति.

सगळ्या सप्तकाचा तु राजा. सहा स्वरांना जन्म देणारा तू..तू आणि तुला जन्म देणारा तो, तुमच्यात खूप साम्य दिसतं मला.. परमेश्वराचा अंशच तू ! अगदी त्याच्यासारखा. तुझ्या जवळ येता आला तर परमेश्वराच्या जवळ गेल्याचा आनंद होतो. तुझ्या सहवासात सगळं विसरतं. तल्लीन होता येतं. अवर्णनीय आनंदाची अनुभूती होते.

रियाजात कधीतरी भेटतोस. समोर उभा असतोस विठ्ठलासारखा कमरेवर हात ठेवून, कधीतरी हुलकावणी देऊन पळून जातोस लबाड बालकृष्णासारखा ! 

तुझ्यामुळे खूप आनंद मिळाला कायम. अनेक लोकं जोडली गेली, अनेक गुरु भेटले, खूप मित्र, काही हितशत्रू, काही निंदक आणि काही न पटणारी लोकं सुद्धा. अनेकांचं प्रेम मिळालं, आशीर्वाद मिळाले. खूप आदर सन्मान मिळाला. खरं म्हणजे माझ्या आनंदासाठी मी तुला कायम धरून ठेवलं. मनापासून प्रेम केलं तुझ्यावर. त्या बदल्यात कुणी माझं कौतुक करावं, मला आदर द्यावा असं नव्हतंच मुळी पण परिसाच्या स्पर्शानी आयुष्याचं सोनं व्हायचं रहात नाही !

तू खूप दिलंस, खूप शिकवलस. जमिनीला घट्ट धरून ठेवण्याचा आदर्श दिलास. अजूनही खूप देत राहशील आयुष्यभर. माझी साथ मात्र सोडू नकोस कध्धीच..

तुझी कृतज्ञता शब्दात व्यक्त करणं अवघड आहे.

असंच तुझं प्रेम कायम मिळत राहो.

तुझीच मैत्रीण ...

प्रिय helmet,

प्रिय helmet,

मान्य आहे ! माझ्यावर रागवायचा पूर्ण हक्क आहे तुला पण माझी बाजु ऐकुन तरी घे एकदा..!

माहितीए मला, दुकानातून आणल्यापासून, तु एका कोपऱ्यात पडून आहेस. तसं करायचं नव्हतं मला खरं तर. आठवतए तुला ? तुला निवडताना शोधून शोधून आवडीचा रंग घेतला होता. डोक्यावरून जवळ जवळ मिरवतच आणलं तुला पण नंतर मात्र विशेष कुठे फिरायला नेता आलं नाही.

तुला कुठे न्यायचं तर अडचणी किती असतात ! सगळ्यात मुख्य कारण म्हणजे, केस set करुन बाहेर पडलं की ते खराब होतात. आता प्रत्येक वेळी तुला काढल्यावर केस का विंचरत बसु ? डिकीतली सगळी जागा तुच खातोस. डिकीत सामान ठेवायचं तर तुच ठिया मांडून बसून राहतोस ? तुला हातात घेऊन फिरायचं तर केवढा तुझा तो आकार ? ते ही करुन बाघितलं एक दोनदा, तर तुच हरवतोस कुठेतरी !

तु डोक्यावर असलास की गाडीवर गप्पा सुद्धा मारता येत नाहीत नीट. ' आॅ आॅ’ करण्यातच वाट संपून जाते. त्यात वाटेत फोन आला तर तुझी केवढी अडचण होते.. कल्पना तरी आहे का ?

आधी pollution साठी scarf बांधायचा आणि मग त्यावर तु बसणार ! कित्ती गुदमरतं माहितीए ??

तु डोक्यावर असलास की कुणी ओळखतही नाही. परवा एकदा बाबा रसत्यात दिसले म्हणुन उत्साहात हात केला, तर माझ्याकडे बघुन ओळख नस्ल्यासारखे निघून गेले. सांग बरं, आता कुणाला द्यायचा हा दोष..?

मान्य आहे तु माझी काळजी घेतोस, पण मी गाडी जोरात चालवतच नाही मुळी..! आणि जाऊन जाऊन मी जाणार कुठे ? कोपऱ्यावर दूध भाजी आणायला, फार तर पुढच्या चौकात मुलींना क्लासला सोडायला. त्यात तुझा लवा जमा कुठे सांभाळु ?

Hope you understand !! तरी सुद्धा आठवड्यातून एकदा फिरायला नेत जाईन तुला.. promise !

आता तरी गेला का राग ?

तुझीच मैत्रिण..

प्रिय TV...

प्रिय TV,

काळाच्या ओघात काही काही नाती बदलत जातात, तसं आपलं होतए हळु हळु. एकेकाळी माझ्या जीवाभावाचा होतास तु. आठवतए तुला ? लहानपणी दिवस दिवस एकत्र घालवायचो. 

दुपारची जेवणं झाली की सगळे मित्र मैत्रिणींनी जमायचं आणि एकत्र 'विक्रम वेताळ' बघायचं, असा किती तरी वर्ष ठरलेला कार्यक्रम असायचा. तुझ्यासाठी किती तरी वेळा आईचा ओरडा खाल्ला पण तुझी साथ मात्र सोडली नाही. तु बोलत असला की दंगा बंद आणि मुलं चिडीचुप. कधीतरी तर आम्ही शांत बसतो म्हणुन सुद्धा तुझ्या बरोबर वेळ घालवायची संधी मिळायची. 

पुढे आपल्या वेळा बदलल्या. भेट व्हायला थेट रात्र उजाडायची. रात्री उशीर झाला तरी आता कोणी ओरडणारं नव्हतं. तुझ्याबरोबर जागायलाही काही वाटयचं नाही पण सकाळी मात्र डोळा उघडायचा नाही. तरी आपलं नातं तसंच टिकुन राहीलं.

हळु हळु तुझी craze कमी झाली. खरं सांगायचं तर तुला वेळच देता यायचा नाही. त्यातून तुझी पण priority बदलत गेली. तुझ्यावरचा माझा हक्क कमी होत होत तो आजी आणि आईकडे गेला. तरीसुद्धा क्वचित सुट्टीच्या दिवशी तु मला भेटायचास. 

पण आता मात्र आपल्यात खरंच दुरावा निर्माण होतोए. I have really moved on. नाही भेटलास तरी काही खटकत नाही. 

तुझ्यासारखे अनेक नव नवीन gadgets मित्र भेटत असतात. Ipads, laptops, phone वर किती तरी नवीन गोष्टी बघते मी. पण खरं सांगु ?  तुझी सर कुणालाच नाही. आपण एकत्र घालवलेला वेळ आणि आणि त्यातली मजा कशातच येत नाही. खूप मित्र असले तरी तुझ्यासारखी झिंग कशातच नाही. 

असो ! काळाप्रमाणे गोष्टी बदलणारच. आमच्यासाठी तु होतास, आताच्या पिढीसाठी कितीतरी gadgets आहेत. ज्या प्रमाणात screens वाढले त्या प्रमाणात त्यांना बघतानाची मजा वाढणारे का .. ! ? ह्याबद्दल जरा शंकाच आहे..

Anyway, still miss you

तुझीच मैत्रिण..

Voice blog 15 नैसर्गिक आवाजाची लक्षणे भाग ३

गाणाऱ्यांसाठी त्यांचा आवाज अत्यंत प्रिय आणि सगळ्यात महत्वाचा असूनसुद्धा त्याबाबत जागरूकता दिसत नाही. आवाज ह्या विषयाचा अभ्यास करुन त्याविषयी जागरुकता निर्माण करण्यासाठी लिहीलेले हे blog गायकांना उपयुक्त ठरतील अशी आशा आहे.

जन्मत: मिळालेला आवाज मुळात नैसर्गिक असतो. त्यात उत्तम आवजातले सर्व गुण असतात. आपल्या चुकीच्या सवयींमुळे आणि आवाजावर झालेल्या बाह्य संस्कारांमुळे त्यातली नैसर्गिकता हळु हळु कमी होत जाते. बदललेला आवाज सवयीचा होतो, त्यातले दोषही स्वीकारले जातात. हे सगळं इतकं बेमालूमपणे होत असतं की आपला आवाज अनैसर्गिकतेकडे झुकतो आहे अशी शंका ही येत नाही. 

आपल्या आवाजात कोणते बदल झाले आहेत हे तपासून पाहण्याकरता हा लेख प्रपंच. नैसर्गिक आवाजाची दोन लक्षणं आपण मागच्या लेखात बघितली. नैसर्गिक आवाजाचे तीसरे लक्षण..

३. उच्चारण

चांगल्या आवाजातला एक महत्वाचा घटक, स्पष्ट उच्चार. ‘सुध मुद्रा सुध बानी’ ह्याचं महत्व अनेक गायक सांगत आले आहेत. सुध बानी म्हणजेच स्पष्ट उच्चार, आवाज उत्तम ठेवण्यास मदत करतात. किंबहुना स्पष्ट उच्चार गाणं अधिक रंजक करतात आणि त्यात सहजता असते ह्यात शंका नाही.

भाषा कुठली ही असो, त्यात स्वर ( अ,आ,इ,ई,उ,ऊ) आणि व्यंजने ( क,च,त,प,य,श) असतात. कुठला ही उच्चार करताना, त्यातले व्यंजनाचे उच्चारण क्षणार्धात संपते आणि स्वर लांबवला जातो. व्यंजनं ही दंतव्य, ओष्ठव्य, टाळव्य वगेरे असतात पण स्वरांचं उच्चारण घशात होत असतं. किंबहुना हे स्वर जेवढे घशात ( स्वर यंत्रा जवळ) उच्चारले जातात, तेवढे ते स्पष्ट ऐकु येतात. (Vowel formation at the tip of the tongue) ह्याचाच अर्थ असा की तोंड, गाल, ओठ किंवा जबडा फारसा न हालवता स्वर सहज म्हणता येतात. असे झाल्यास आवाज अधिक घुमारदार येतो. 

प्रोफ. बी.आर.देवधर ह्यांनी त्यांच्या पुस्तकात ह्याविषयी सविस्तर लिहिले आहे.

योग्य ठिकाणी स्वरांचं उच्चारण न झाल्यास, जीभेचे, गालाचे, तोंडाचे, जबड्याचे नको असलेले स्नायु कार्यान्वित होतात आणि त्यांच्यावर ताण येतो. स्वर यंत्रातले स्नायु आणि स्वर यंत्र वर ओढले जाते. असे झाल्यास आवाजाचा पोत बदलतो आणि आवाज अनैसर्गिक येतो.

उच्चारण योग्य ठिकाणी झाल्यास, घुमारायुक्त आवाज निर्माण होतो.

गात असताना असा ताण निर्माण होत आहे का हे पाहण्यासाठी, हनुवटीच्या हाडाच्या मागे आंगठा हलकेच दाबावं व तिन्ही सप्तकात गाऊन बघावं. ती जागा टणक लागल्यास जीभ ताणली गेली आहे असे समजावे. असे न होणे इष्ट. अजून एक महत्वाचा दोष म्हणजे गाताना जबड्याचे स्नायु आखडणे. जबडा आखडला गेला की आवाज खुला व मोकळा येत नाही. असे होत आहे का हे पाहण्यासाठी आकार म्हणताना, जबडा लहान मोठा करुन बघावा. तसे सहज न करता आल्यास जबड्यावर ताण आहे असे समजावे.

आपल्या शास्त्रीय संगीतात रेंगाळलेले, भोंगळ उच्चार करायची चुकीची पद्धत, अनेक पिढ्या चालत आलेली आहे. घुमारायुक्त आवाज काढण्यासाठी असे उच्चार होत असावेत. असे आवाज जाड असले तरी परिणाम साधत नाहीत. पोकळ ऐकु येतात.

अनेक गायकांमधे आकार, अकाराकडे किंवा एकाराकडे झुकतो. तसाच ईकार एकाराकडे झुकतो आणि ऊकार ओकार होतो. अशा उच्चारणामधे स्पष्टता नसते. सांगितिकता कमी होते. उच्चारणात संकोच (hesitation) आणि विलंब (delay) जाणवतो. ह्याच कारणासाठी ध्रुपद गायक उस्ताद  सयीदउद्दिन डागरजी सांगत व्यंजनांचा रियाज करताना केवळ आकार, ऊकार आणि इकाराचा करावा. अकार ओकार आणि एकार अनावधानाने होत असतात. 

स्पष्ट उच्चार असतील तर गाणं प्रभावी होण्यास मदत होते. चांगले उच्चार केवळ आवाजाचा दर्जा नाही तर गाण्याचाही दर्जा वाढवतात. 

आवाजाची ही लक्षणं तुमच्या आवाजात तपासुन पहा आणि आवाज अधिकाधिक उत्तम आणि नैसर्गिक करण्याचा प्रयत्न करा. तुमच्या प्रतिक्रिया, अडचणी आणि सल्ले कळवल्यास, सखोल अभ्यास होण्यास नक्कीच मदत होईल.

आवाज.. गाणाऱ्यांचं माध्यम’ या विषयावर अधिक माहितीसाठी आणि या विषयावरचे सगळे लेख वाचण्यासाठी follow करा sailypanse.blogspot.in

Voice blog 14 नैसर्गिक आवाजाची लक्षणे भाग २

गाणाऱ्यांसाठी त्यांचा आवाज अत्यंत प्रिय आणि सगळ्यात महत्वाचा असूनसुद्धा त्याबाबत जागरूकता दिसत नाही. आवाज ह्या विषयाचा अभ्यास करुन त्याविषयी जागरुकता निर्माण करण्यासाठी लिहीलेले हे blog गायकांना उपयुक्त ठरतील अशी आशा आहे.

२. आवाजाचा पोत 

नैसर्गिक आवाजाचं दुसरं लक्षण, आवाजाच उत्तम पोत ( tone ) 

थोडक्यात पोत म्हणजे आवाजाची जात, ज्याला आपण गोड, भसाडा, जाड, नाजुक, चिरका, नाकातला, जोरकस, चपटा वगेरे नावानी ओळखतो. हे आवाज वेगवेगळे ऐकु येतात ह्याचं कारण आपण blog 3 मधे बघितलं. 

आवाज ही सतत बदलत जाणारी गोष्ट आहे. आपल्या शरीराधर्माप्रमाणे आवाजातही परिपक्वता येते, ठराविक वयात तो परमोच्च बिंदु गाठतो आणि सर्वसामान्यपणे त्यानंतर त्याची घसरण सुरू होते. आपल्या Mood प्रमाणेही आपला आवाज सतत बदलत असतो. वेगवेगळे भाव आपल्या आवाजात दाखवायलाही आपण आवाजाचा पोत बदलत असतो.

थोडक्यात सांगयचं तर आवाज म्हणजे आपलं व्यक्तिमत्व आणि आवाजाचा पोत (tone) हा आपला Mood आहे

खरं पाहता, उत्तम पोत म्हणजे काय हे सांगणं अवघड आहे पण तरी उत्तम पोत, आवाज निर्मितीचं उत्तम तंत्र अवगत करुन मिळवता येतो. त्याने एकसारखा आणि नैसर्गिक आवाज मिळवायला मदत होते.

आवाजचा पोत उत्तम बनवण्यासाठी जे घटक लागतात ते खालील प्रमाणे

* तिन्ही सप्तकात एकसारखा आवाज 

आवाज एकसारखा येण्याबाबत आपण मागच्या blog मधे बघितलं. तो एकसारखा येतो आहे ह्याची खात्री करण्यासाठी कान तीक्ष्ण करणे आणि आवाज निर्मितीचं कुठलंही तंत्र न बदलता तिन्ही सप्तकात एकसारखा आवाज निर्माण करणे.

* श्वासाचा अभ्यास

श्वास उत्तम असण्याकरता गाताना diaphragmatic breathing होणे गरजेचे आहे. श्वास पोटातून घ्यायला हवा, वरच्यावर छातीतुन नाही. श्वास घेताना मान, खांदे न हालता, श्वास घेताना पोट बाहेर आणि सोडताना आत अशी हालचाल होणं अपेक्षित आहे. असे झाल्यास जास्तीत जास्त श्वास घेतला जाईल आणि आवाज उत्तम येण्यास मदत होईल. या व्यतिरिक्त घेतलेला श्वास जास्तीत जास्त वेळ टिकेल ह्यासाठी स्वरपट्टयांचं संकुचन योग्य प्रमाणात होणं महत्वाचं आहे. 

* घुमारा उत्पन्न करण्याऱ्या स्त्रोतांचा अभ्यास

आवाज घशामधे उत्पन्न होत असला तरी आपल्या शरीरात असलेल्या विविध पोकळ्यांमुळे त्या आवाजाला घुमारा प्राप्त होतो. छाती, घसा, गाल, नाक, कपाळ अशा विविध ठिकाणी ह्या पोकळ्या असतात. आपल्या मराठी भाषेतील वेगवेगळी मुलभूत व्यंजनं म्हणुन बघितल्यास असं लक्षात येईल की,`त,थ,द,ध,न‘ हे प्रत्येक व्यंजन म्हणताना वेगवेगळ्या पोकळ्यांमधे घुमारा होत असतो.

ओंकार साधना हा घुमारा निर्माण करण्याचा एक उत्तम उपाय आहे. ओंकाराची फोड करुन 'आ, ऊ, म’ म्हणल्यास, अनुक्रमे छाती, घसा व कपाळ ह्या ठिकाणी सरावाने घुमारा निर्माण होतो.

* आवाजाच्या पट्टयांचं पुरेसं संकुचन करण्याचा अभ्यास (compression )

आवाज निर्मितीसाठी स्वर पट्टयांच्यं एकत्र येणं एक महत्वाची क्रिया आहे. ह्या स्वर पट्टया हल्केच जवळ येतात किंवा घट्ट जवळ येतात. ह्यावरून आवाजचा पोत बदलतो.

स्वर पट्टया हल्के जवळ येत असल्यास बरीच हवा निघुन जाते, श्वास कमी पडतो व आवाज अशक्त येतो. त्या उलट खूप घट्ट बंद होत असल्यास हवेचा दाब जास्त निर्माण होतो. स्वर पट्टयातून हवा निसटुन स्वर पट्टया जोरात एकमेकांवर आपटतात. 

ह्या दोन्हीचा मध्य मार्ग, स्वर पट्टया माफक प्रमाणात बंद होणं.

त्यासाठी खालील exercise करुन बघावा.

* आवाज न करता आ करणे - ह्यामधे स्वरपट्टया लांब राहतील

* हलक्या आवाजात आ’ म्हणणे - ह्यामधे स्वर पट्टया हलक्या जवळ येतील आणि आवाजाबरोबर थोडी हवा निसटेल

* आवाज माफक वाढवून आ’ म्हणणे - ह्यामधे स्वर पट्टया पुरेशा जवळ येतील

* जोरात आ’ म्हणणे - ह्यामधे स्वर पट्टया घट्ट जवळ येतील

* हीच स्थिति ठेवून आवाज बंद करणे - ह्यामधे स्वर पट्टया घट्ट जवळ आहेत पण आवाज बंद आहे. पोटातून कुठला ही पदार्थ बाहेर फेकला जात असताना ही स्थिति निर्माण होते जेणे करुन तो पदार्थ श्वास नलीकेत जात नाही.

स्वरपट्टयांच्या योग्य संकुचन होत आहे हे आवाज ऐकुन ठरवता येते. योग्य संकुचनच्या सरावासाठी प्रत्येक स्वरावर माफक आवाजात तुटक 'आ’ म्हणावा.

आवाजाची ही लक्षणं तुमच्या आवाजात तपासुन पहा आणि आवाज अधिकाधिक उत्तम आणि नैसर्गिक करण्याचा प्रयत्न करा. तुमच्या प्रतिक्रिया, अडचणी आणि सल्ले कळवल्यास, सखोल अभ्यास होण्यास नक्कीच मदत होईल.

आवाज.. गाणाऱ्यांचं माध्यम’ या विषयावर अधिक माहितीसाठी आणि या विषयावरचे सगळे लेख वाचण्यासाठी follow करा sailypanse.blogspot.in

Voice Blog 13 नैसर्गिक आवाजाची लक्षणे भाग १

गाणाऱ्यांसाठी त्यांचा आवाज अत्यंत प्रिय आणि सगळ्यात महत्वाचा असूनसुद्धा त्याबाबत जागरूकता दिसत नाही. आवाज ह्या विषयाचा अभ्यास करुन त्याविषयी जागरुकता निर्माण करण्यासाठी डॉक्टर विद्याधर पंडित ह्यांच्या मर्गदर्शनाखाली लिहीलेले हे blog गायकांना उपयुक्त ठरतील अशी आशा आहे.

आवाज कसा असावा ह्याबद्दल बहुतेक गायकांची ढोबळ मतं असतात पण म्हणजे नक्की त्यात कोणते गुण असावेत ह्याबाबत कमी सुस्पष्टता दिसते. नैसर्गिक आवाज वेगवेगळ्या प्रकारचा असू शकतो. तो आपल्याला सहज ओळखता येतो पण कशामुळे तो गोड, चांगला आणि नैसर्गिक वाटतो ह्याबद्दल मात्र अभ्यास दिसत नाही. किंबहुना अनेक वेळा चांगल्या आवाजाबद्दल काही गैरसमज दिसून येतात. उंच गाता येणं म्हणजे चांगला आवाज, आवाज कधीही न बसणं वगेरे सारख्या चुकीच्या समजुतींमुळे चांगला आवाज म्हणजे नक्की कसा आवाज ह्याबदल गोंधळ दिसून येतो. 

नैसर्गिक आवाज स्वाभाविक, अकृत्रिम आणि सहज असतो. त्या आवाजात उत्तम प्रकारे उंची, खनक, प्रभावीपणा असतो व तो आकर्षक असतो. असा आवाज काढताना नैसर्गिक पोटातून श्वासोच्श्वास होत असतो. ( diaphragmatic breathing ) 

अशा मुळच्या नैसर्गिक आवाजावर लहानपणापासून घरातील लोकांच्या, मित्र मैत्रिणींच्या आवाजाचे परिणाम होत असतात. म्हणुनच फोन वर बोलताना आई मुलगी किंवा वडिल आणि मुलाचा आवाज, ऐकणाऱ्याला सारखा वाटतो. गाणं शिकत असल्यास ह्या आवाजवर गुरूच्या संस्काराचेही परिणाम होतात आणि नैसर्गिक आवाज बदलत जातो.

ज्या भाग्यवान लोकांचे आवाज अश्या बाह्य परिणामांमुळे न बदलता टिकुन राहतात, त्या नैसर्गिक आवाजाची सगळी लक्षणं ह्यापुढील blogs मधे आपण बघुयात.

१. आवाज ताब्यात असणं 

आवाज काढणं ही एक नैसर्गिक प्रक्रिया आहे. सकाळी झोपेतून उठल्यावर, दुपारी, संध्याकाळी किंवा मध्यरात्री, अशा कुठल्याही वेळी आपण चालणं, बोलणं, किंवा हालचाल करण्यासारख्या क्रिया सहज करू शकतो तसेच आवाजाचे आहे. दिवसाच्या कुठल्याही वेळी आवाज सहज उमटणे हे चांगल्या आवाजाचे महत्वाचे लक्षण आहे. अर्थात सकाळी उठल्यावर जशा शारीरिक हालचाली शिथिल असतात तसेच आवाजाचे होणे स्वाभाविक आहे. ह्याच कारणासाठी सकाळी आवाज साधना करत असताना खर्जाचा रियाज, सावकाश स्वर लावणे, हलक्या आवाजात पलटे म्हणणे अपेक्षित असते. आवाज तापवण्याची क्रिया म्हणजेच warming up ह्यातुन होत असते. असे केल्याने आवाज चांगला राहण्यास मदत होते. 

आवाज ताब्यात असण्याचा दुसरा अर्थ स्वरांवर ताबा मिळवणे म्हणजेच स्वरेल असणे. गायकाला मनात येईल तो स्वर लावता येणे. ह्यासाठी स्वरांचा पुरेसा रियाज होणं गरजेचं आहे. भारतीय शास्त्रीय संगीत ही कणयुक्त गायकी आहे. मुख्य स्वर लावताना त्याच्याबरोबरचे कण देखील योग्य लागणं तितकंच महत्वाचं आहे तरच गाणं सुरेल वाटते. अनेक वेळा अति जोरकस आवाज लावल्यामुळे सुर कमी लागतात. ह्याच कारणामुळे असे दिसून येते की जोरकस आवाज असलेल्या गायकांची range कमी असते आणि हल्का आवाज असलेले गायक वरच्या सप्तकात सहज गातात. आवाज हल्का लावल्यास सुर योग्य ठिकाणी लागण्यास मदत होते. आवाज नैसर्गिक असेल तर तो हल्का आणि सुरेल असतो.

आवाज ताब्यात असण्याचा अजून एक अर्थ म्हणजे आवाज एकसारखा ऐकु येणं. हा आवाज तिन्ही सप्तकात एकसारखा ऐकु येणं महत्वाचं आहेच, ह्याव्यतिरिक्त स्वरकण लावताना देखील आवाज एकसारखा राहणं महत्वाचं आहे. अनेक वेळा एका स्वरावरून दुसरा स्वर लावताना आवाजाचा ( shape ) आकर बदलतो. हा आकार बदलतो तेव्हा जीभ, गाल, ओठ वगेरे सारख्या ठिकाणी कारण नसताना हालचाल होत असते. ही हालचाल नकळत होत असते व त्यामुळे आवाज बदलतो. आकार एकसारखा ऐकु आला तर आवाज अधिक चांगला ऐकु येईल. ह्यावर उपाय म्हणुन, गात असताना चेहेऱ्यावर स्मित ( smile ) ठेवल्यास विनाकारण वापरात येत असलेले स्नायु अडथळा निर्माण करु शकणार नाहीत आणि आवाज एकसारखा यायला मदत होईल.

आवाजाचे ही लक्षणं तुमच्या आवाजात तपासुन पहा आणि आवाज अधिकाधिक उत्तम आणि नैसर्गिक करण्याचा प्रयत्न करा. तुमच्या प्रतिक्रिया, अडचणी आणि सल्ले कळवल्यास, सखोल अभ्यास होण्यास नक्कीच मदत होईल.

आवाज.. गाणाऱ्यांचं माध्यम’ या विषयावर अधिक माहितीसाठी आणि या विषयावरचे सगळे लेख वाचण्यासाठी follow करा sailypanse.blogspot.in

वारी

वारी..प्रत्येकानी एकदा तरी अनुभवी !

वेगवेगळ्या गावातून निघुन, १५-२० दिवस एकत्र चालत, विठ्ठलाचा जयघोष करत आषाढी एकादशीच्या दिवशी, पंढरपुरच्या विठोबाचं दर्शन घेणं म्हणजे वारी !

तिथे सगळ्या वयाचे वारकरी आहेत. कडेवर बसून गंमत बघणारी छोटी बाळं आहेत, आई वडिलांचा हात धरून, ते सांगतील तिथे उड्या मारत चालणारी छोटी मुलं आहेत, धनी जातात म्हणून वृंदावन डोक्यावर घेऊन निघालेली धनीण आहे, बायकोची काळजी म्हणून सोबत करणारे पती आहेत, ' घराण्यात वारी आहे म्हणुन आम्ही ही श्रद्धेनी करतो ', असं सांगणारी लोकं आहेत, गंमत बघायला येणारे तरूण लोक आहेत, आपला fitness किती ते बघायचं, म्हणून चालणारी लोकं आहेत, वारकऱ्यांची मदत व्हावी म्हणून रस्त्याची स्वच्छता ठेवणारे लोक आहेत, 15/20 दिवस जेवणा-खाण्याची फुकट सोय होते म्हणून येणारे आहेत, वारीच्या नावाखाली चोऱ्यामाऱ्या करणारे देखिल आहेत.

सगळे लोक तहान, भूक, ऊन, पाऊस कशाचीही पर्वा न करता दिवस दिवस एकत्र चालत राहतात फक्त.

कुणाच्या हातात टाळ, कुणाच्या गळ्यात मृदुंग, कुणाच्या हातात एकतारी, कुणाच्या डोक्यावर वृंदावन आणि सगळ्यांच्या जोडीला मुखात हरिनाम. सगळं वातावरण पांडुरंगमय होऊन जातं. कितीही वय असलं, तरी पांडुरंगाच्या नामात तल्लीन होऊन वारकऱ्यांना अखंड गाताना नाचताना बघणं म्हणजे पर्वणीच ! विशी-पंचविशीतल्या तरुणाला लाजवतील एवढा उत्साह आणि एवढी ताकद, तो पांडुरंगंच देत असावा बहुधा सगळ्या वारकऱ्यांना !

मला ही वारी बरोबर चालायला अत्यंत आवडतं आणि त्याहीपेक्षा आवडतं त्यांच्या बरोबर चालत असताना सगळ्या वारकऱ्यांना अनुभवणं. प्रत्येकाचा वारीला यायचा उद्देश वेगळा त्यामुळे प्रत्येकाचा दृष्टिकोनही वेगळा. 

कुणी अखंड नामस्मरण करतं, कुणी नामाचा जयघोष करतं, कुणी अभंग गात असतं, कुणी अखंड मोबाईल वर, कुणी त्या माहोलची मजा घेत असतं, कुणाचं लक्ष फक्त मिळणाऱ्या शिध्याकडे तर कुणाला चालायचीच झिंग !

चालत असताना कुणीतरी वाट करून देतं तर कुणी ढकलून पुढे जातं. कुणी हसून ' चला माऊली ' म्हणत वातावरण उल्हसित करतं, तर कुणी 'सुशिक्षित समाज', म्हणजे जरा अति शहाणा समाज असं समजून तुच्छतेचा कटाक्ष टाकतं.

दमून 2 मिनीटं बसलं तर कुणी ' चला माऊली ' म्हणत दखल घेतं, कुणी प्रेमानी चौकशी करतं, कुणी ' आता थोडंच राहिलं माऊली ' म्हणत धीर देतं, तर कुणी ' एका दिवसात काय दमता ? आम्ही 15 दिवस चालतो, झेपत नाही तर यायचं कशाला ? ', म्हणून टोमणा मारतं.

सर्व वारकरी एका दिंडी अंतर्गत चालत असतात. ते एक परिवार बनून एकत्र राहतात. दिंडीची जेवणं उरकली कि कुणी तिथेच कचरा करत पुढे जातं, कुणी कचऱ्याचा डबा शोधतं तर कुणी असेल नसेल तो सगळा कचरा बरोबर नेतं.

वारकऱ्यांना कुठे शिधा मिळाला तर कुणी स्वतः पुरतं घेतं, कुणी स्वतः पुरतं घेवून वर पिशवीत भरून नेतं तर कुणी स्वतः घेवून दुसर्‍यांना वाटतं.

दिंडीतले लोक एकत्र चालतात, एकत्र जेवतात, एकत्र राहतात. त्यांच्या दिंडीबरोबर चालल्यास कुणी सहज सामावून घेतं कुणी रागराग करतं तर कुणी स्पष्ट दिंडी बाहेर चालायला सांगतं.

तिथे चालणारी प्रत्येक व्यक्ति वेग-वेगळी वागते कारण खऱ्या वारीचा उद्देश सगळ्यांना माहित असतो असं नाही आणि माहित असला म्हणून त्या प्रमाणे वागता येत असंही नाही. वारीतला मुख्य उद्देश म्हणजे, ' देव ठेवील तैसे रहावे.' आपल्या वाटे आलेल्या उदरनिर्वाहाचा मार्ग स्वीकारून गरजेपुरतं अन्नपाण्याचं सेवन करायचं. परस्त्रीला मातेसमान मानायचं. कोणत्याही जीवाचा मत्सर करायचा नाही. त्याच्या कल्याणची प्रार्थना करायची, संत वचनांचं पालन करायचं. गीता भागवताचं वाचन करायचं. सर्व चराचरात ' तो ' सामावलेला आहे ह्याची जाण ठेवायची आणि आपल्या सर्व कार्यांच्या केंद्र स्थानी भगवंताला ठेवून कार्य करत रहायचं. 

वारीतच काय प्रत्यक्ष आयुष्यात ही अनेक स्वभावाची लोकं आपल्याला भेटत असतात. कधी कुणाबद्दल आपुलकी वाटते, कधी कुणाचा राग येतो, कधी चिडचिड होते कधी संकोच वाटतो. आपण सगळ्यांशीच सारखं वागवू शकत नाही.

मला वाटतं सगळ्यांशी एकसारखं प्रेमानी वागणं म्हणजेच अध्यात्म खऱ्या अर्थानं जगणं असावं, कारण वर पाहता वेगवेगळ्या प्रकृतीची लोकं असली तरी त्यांच्यातला परमात्म्याचा अंश तोच आहे. आपण फक्त तो न बघता समोर दिसणारी व्यक्ति आणि तिचा स्वभाव बघत असतो. असं वागणं ज्या दिवशी जमेल त्या दिवशी खऱ्या अर्थानं अध्यात्म जगलो असं म्हणता येईल.

वारी म्हणजे थोडक्यात असंच वागण्याचा प्रयत्न ...निदान एक दिवस तरी !

Voice blog 12 आवाज आणि मानसिक अडथळे

गाणाऱ्यांसाठी त्यांचा आवाज अत्यंत प्रिय आणि सगळ्यात महत्वाचा असूनसुद्धा त्याबाबत जागरूकता दिसत नाही. आवाज ह्या विषयाचा अभ्यास करुन त्याविषयी जागरुकता निर्माण करण्यासाठी डॉक्टर विद्याधर पंडित ह्यांच्या मार्गदर्शनाखाली लिहीलेले हे blog गायकांना उपयुक्त ठरतील अशी आशा आहे.

मनासारखं न गाता येण्यामागे अनेक कारणे असू शकतात. त्यातलं एक कारण म्हणजे Mental blocks. मनासारखं गाता येत असलं तरी मनात एखाद्या गोष्टीची भिती बसते आणि कायमच गाताना, डोक्यावर भूत असल्यासारखी ती भिती समोर येऊन ठाकते.
गायकांच्या मनात अशी भिती अनेक प्रकारे असू शकते. 

सूर लागायची भिती
गायला सुरवात करताना पहिल्या पाच मिनीटांची भिती
खर्जाची किंवा तार सप्तकाची भिती
विशिष्ट स्वराची भिती
मांडणीची भिती
विशिष्ट रागाची भिती
ऐकणाऱ्यांची भिती
Image ची भिती
सहगायकांची भिती वगेरे..

अशा प्रत्येक भितीची सुरवात कुठल्यातरी प्रतिकूल अनुभवातून होते व अज्ञानामुळे ही चूक वारंवार घोटली जाते. एखाद्या मैफिलित कधीतरी एखादी गोष्ट जमत नाही. पुढच्यावेळी तीच गोष्ट परत करताना मनात एक भिती निर्माण होते. स्वतःकडे पूर्णपणे त्रयस्थपणे पहायला जोपर्यंत तो गायक शिकत नाही तोपर्यंत ह्या प्रतिकूल प्रतिक्रियेचं त्याच्या मनात एक प्रकारे दडपण तयार होऊन ह्याच दडपणाचं न्युनगंडामधे रूपांतर होतं. अशा न्यूनगंडामुळे उर्मीचा नाश होतो व हा न्यूनगंड त्याच्या गाण्याचा एक घटक होऊन बसतो. स्वतःला एखाद्या गोष्टीची वाटणारी अशी भिती नको वाटते आणि तरी टाळता येत नाही, आणि ह्या केविलवाण्या अवस्थेवर उपायही सापडत नाही.

घराण्याच्या तत्वांचं चुकीचं केलेलं अनुकलन, श्रोत्यांच्या चुकीच्या समजुती, गुरुचे अनुकरण, वस्तुसापेक्ष दृष्टिकोनाचा अभाव आणि अशा अनेक कारणांमुळे गवयाच्या मनात न्युनगंड तयार होऊ शकतो आणि तो तयार झाला की त्या प्रत्येक वेळेला त्याला अडखळायला होतं. 
प्रत्येक गायकाचा अनुभव लक्षात घेऊन, त्याची कारणमिमांसा केल्यावर, त्यावर उपाय शोधता येतो. उदाहरणार्थ 
- खर्जाची भिती असेल तर मध्यम ग्रामात खर्जाचा रियाज करुन ती भिती घालवता येते.
- एखाद्या विशिष्ट स्वराची भिती असेल तर पट्टी बदलुन गायल्यास त्या स्वराचं स्थान बदलतं. पूर्वीचा असलेला षडजं, धैवत किंवा निषाद म्हणुन सहज गाता येतो आणि त्या स्वरामागची मानसिक अवस्था कालांतराने बदलता येते.
थोडक्यात एखाद्या गोष्टीची भिती असल्यास त्याची वस्तुनिष्टतेने शास्त्रीय चौकशी करुन, किंवा मुळ गोष्टीला वेगळं स्वरूप देऊन सुधारणा करता येते.

असे होऊ नये म्हणुन स्वतःचे गाणे त्रयस्थपणे ऐकण्याची सवय करायला हवी व तसे न जमल्यास आवाज तज्ञाचे मत विचारात घेऊन आवाजात सुधारणा करायला हवी.
मनावर झालेले आघात सहज पुसता येत नाहीत व त्यांची जाणीव, तर्कशुद्ध रीतीने सुधारता येत नाही आणि म्हणुनच जाणीव असूनही अनेक गोष्टींमुळे आवाजतले दोष निघत नाहीत. असे न्युनगंड अनेक प्रकारानी तयार होतात. त्यातील काही अनाकलनिय असतात व काही समजून ही सुधारता येत नाहीत. पण हे काल्पनिक नसून अनुभवावर आधारित असतात आणि हे गायकाला वस्तुस्थितिपासून दूर नेतात हे मात्र नक्की. असे न्युनगंड तयार होतानाच सुधारणा केल्यास कमीत कमी वेळेत हे मानसिक अडथळे दूर होण्यास मदत होईल.

आवाज.. गाणाऱ्यांचं माध्यम’ या विषयावर अधिक माहितीसाठी आणि या विषयावरचे सगळे लेख वाचण्यासाठी follow करा sailypanse.blogspot.in

Damn ...Technology !!

' तु लहान असताना मोबाईल नव्हता ?! फेसबुक नव्हतं ।!?  इंस्टा नव्हतं ।? एवढच काय इंटरनेट पण नव्हतं ?? मग काय करायचा काय तुम्ही आयुष्यात ?? ‘

माझ्या १० वर्षाच्या भाचीला पडलेला हा प्रश्न फार काही चुकिचा नव्हता. गेल्या काही वर्षात आपण इतके technology च्या आहारी गेलो आहोत की technology शिवाय एक काळ होता आणि त्यातही लोकं आनंदातच होती हे जवळ जवळ खोटंच वाटतं आजकालच्या पिढीला. मी ही तो असफल प्रयत्न करायचा तुर्तास टाळलं आणि सद्य परिस्थितिशी समरस होऊन गप्पा चालू ठेवल्या. सुट्टीची मजा चर्चा करण्यात कोण घालवणार, ते ही आजच्या तरुण पिढीशी, ते ही ट्रिपच्या पाहिल्या दिवशी आणि विषय तरी काय तर म्हणे technology !! पण परतीच्या प्रवासात मात्र आपण technology शिवायही कसे छान रहायचो हे सांगायचं मनोमन ठरवलं !

ट्रिपची सुरवात छान झाली होती. Airport वर उतरता क्षणी app वर बुक केलेला cab driver हजर असेल असं फोन सांगत होता पण Cab Status बघुन लक्षात आलं Airport च्या दारातच traffic मधे तो अडकला होता. मोबाईल च्या aap वर कार पुढे सरकतीए हे बघता बघता Cab समोर येऊन ठाकली.

आता साधारण तासाभाराचा प्रवास होता. Driver ला रस्ता रोजचा असला तरी कुठे गर्दी कमी लागेल आणि किती वेळात पोहोचता येईल हे कळण्यासाठी अर्थात आमच्या मोबाईलवर map सतत चालू होताच. 

साधारण रोज कुठे कुठे फिरायचं हा plan असला तरी आज कुठे जाऊ शकतो, किती वेळ लागेल, काय बघता येईल, जेवण कुठे करायचं या बाबत पुरेसा search झाल्यावरच बाहेर पडायचं असा आमचा रोजचा खाक्या असायचा कारण एकवेळ स्थानिक लोकं फसवत असतील पण google कधीच खोटेपणा करत नसतो हे नक्की.

एकत्र परिवार आणि technology ची साथ असल्याने ट्रिप छान चालली होती. उद्याचा दिवस मात्र पावसाची दाट शक्यता आहे असं फोन वरचं app दाखवत होतं त्यामुळे सगळ्यांनी छत्र्या घेऊन बाहेर पडावं असं ठरलं. बूट, छत्र्या, raincoat असा पावसाचा सगळा बंदोबस्त करुन लोकं बाहेर पडली आणि aap चा अंदाज योग्य ठरला. शत्रुचा डाव परतून लावल्याचा आनंद केवळ technology मुळे आज मिळाला होता, हे मानण्यावाचून गत्यंतर नव्हतं.

ट्रिपमधे रोज रात्री उशिरापर्यन्त सगळे गप्पा मारत बसायचे. न संपणाऱ्या गप्पांमधे अनेक विषय व्हायचे. इकडची लोकं कशी रहात असतील, पोटापाण्यासाठी काय करत असतील, इथपासून समोर वाहणारं बर्फाचं पाणी कुठुन उगम पावत असेल पासून एवढ्या थंडीतही तग धरुन उभी असलेली ही झाडं कोणती असतील पर्यन्तच्या आमच्या चर्चा असायच्या पण आमच्या सगळ्या प्रश्नांची उत्तर मिळायचं ठिकाण मात्र एकच होतं. अर्थात google !!

जगाच्या दुसऱ्या टोकाला जाऊन, एवढी माहीती गोळा करुन आम्ही दिवस रात्र किती मजा करत होतो ह्याची रोजची खबर आम्हालाच नाही तर आमच्या friendlist मधल्या प्रत्येकाला होती, कारण ही मजा फक्त आम्हीच नाही तर ते ही सगळे like करत होते. Damn technology !! ह्याव्यतिरिक्त फोटो काढायला फोन, काही सुचलं तर लिहायला note pad, रियाजाला तानपुरा, कंटाळा आला तर movie, हे सगळं करायला iPad होताच !

ट्रिप संपली, परतीचा प्रवास सुरू झाला. जाताना अर्धवट राहिलेला विषय येताना पूर्ण करायचा हे आधीच ठरलेलं असून, मी मात्र मौन होते. technology शिवाय आपण खरंच कसे रहायचो या विचारात !!