Voice Blog 13 नैसर्गिक आवाजाची लक्षणे भाग १

गाणाऱ्यांसाठी त्यांचा आवाज अत्यंत प्रिय आणि सगळ्यात महत्वाचा असूनसुद्धा त्याबाबत जागरूकता दिसत नाही. आवाज ह्या विषयाचा अभ्यास करुन त्याविषयी जागरुकता निर्माण करण्यासाठी डॉक्टर विद्याधर पंडित ह्यांच्या मर्गदर्शनाखाली लिहीलेले हे blog गायकांना उपयुक्त ठरतील अशी आशा आहे.

आवाज कसा असावा ह्याबद्दल बहुतेक गायकांची ढोबळ मतं असतात पण म्हणजे नक्की त्यात कोणते गुण असावेत ह्याबाबत कमी सुस्पष्टता दिसते. नैसर्गिक आवाज वेगवेगळ्या प्रकारचा असू शकतो. तो आपल्याला सहज ओळखता येतो पण कशामुळे तो गोड, चांगला आणि नैसर्गिक वाटतो ह्याबद्दल मात्र अभ्यास दिसत नाही. किंबहुना अनेक वेळा चांगल्या आवाजाबद्दल काही गैरसमज दिसून येतात. उंच गाता येणं म्हणजे चांगला आवाज, आवाज कधीही न बसणं वगेरे सारख्या चुकीच्या समजुतींमुळे चांगला आवाज म्हणजे नक्की कसा आवाज ह्याबदल गोंधळ दिसून येतो. 

नैसर्गिक आवाज स्वाभाविक, अकृत्रिम आणि सहज असतो. त्या आवाजात उत्तम प्रकारे उंची, खनक, प्रभावीपणा असतो व तो आकर्षक असतो. असा आवाज काढताना नैसर्गिक पोटातून श्वासोच्श्वास होत असतो. ( diaphragmatic breathing ) 

अशा मुळच्या नैसर्गिक आवाजावर लहानपणापासून घरातील लोकांच्या, मित्र मैत्रिणींच्या आवाजाचे परिणाम होत असतात. म्हणुनच फोन वर बोलताना आई मुलगी किंवा वडिल आणि मुलाचा आवाज, ऐकणाऱ्याला सारखा वाटतो. गाणं शिकत असल्यास ह्या आवाजवर गुरूच्या संस्काराचेही परिणाम होतात आणि नैसर्गिक आवाज बदलत जातो.

ज्या भाग्यवान लोकांचे आवाज अश्या बाह्य परिणामांमुळे न बदलता टिकुन राहतात, त्या नैसर्गिक आवाजाची सगळी लक्षणं ह्यापुढील blogs मधे आपण बघुयात.

१. आवाज ताब्यात असणं 

आवाज काढणं ही एक नैसर्गिक प्रक्रिया आहे. सकाळी झोपेतून उठल्यावर, दुपारी, संध्याकाळी किंवा मध्यरात्री, अशा कुठल्याही वेळी आपण चालणं, बोलणं, किंवा हालचाल करण्यासारख्या क्रिया सहज करू शकतो तसेच आवाजाचे आहे. दिवसाच्या कुठल्याही वेळी आवाज सहज उमटणे हे चांगल्या आवाजाचे महत्वाचे लक्षण आहे. अर्थात सकाळी उठल्यावर जशा शारीरिक हालचाली शिथिल असतात तसेच आवाजाचे होणे स्वाभाविक आहे. ह्याच कारणासाठी सकाळी आवाज साधना करत असताना खर्जाचा रियाज, सावकाश स्वर लावणे, हलक्या आवाजात पलटे म्हणणे अपेक्षित असते. आवाज तापवण्याची क्रिया म्हणजेच warming up ह्यातुन होत असते. असे केल्याने आवाज चांगला राहण्यास मदत होते. 

आवाज ताब्यात असण्याचा दुसरा अर्थ स्वरांवर ताबा मिळवणे म्हणजेच स्वरेल असणे. गायकाला मनात येईल तो स्वर लावता येणे. ह्यासाठी स्वरांचा पुरेसा रियाज होणं गरजेचं आहे. भारतीय शास्त्रीय संगीत ही कणयुक्त गायकी आहे. मुख्य स्वर लावताना त्याच्याबरोबरचे कण देखील योग्य लागणं तितकंच महत्वाचं आहे तरच गाणं सुरेल वाटते. अनेक वेळा अति जोरकस आवाज लावल्यामुळे सुर कमी लागतात. ह्याच कारणामुळे असे दिसून येते की जोरकस आवाज असलेल्या गायकांची range कमी असते आणि हल्का आवाज असलेले गायक वरच्या सप्तकात सहज गातात. आवाज हल्का लावल्यास सुर योग्य ठिकाणी लागण्यास मदत होते. आवाज नैसर्गिक असेल तर तो हल्का आणि सुरेल असतो.

आवाज ताब्यात असण्याचा अजून एक अर्थ म्हणजे आवाज एकसारखा ऐकु येणं. हा आवाज तिन्ही सप्तकात एकसारखा ऐकु येणं महत्वाचं आहेच, ह्याव्यतिरिक्त स्वरकण लावताना देखील आवाज एकसारखा राहणं महत्वाचं आहे. अनेक वेळा एका स्वरावरून दुसरा स्वर लावताना आवाजाचा ( shape ) आकर बदलतो. हा आकार बदलतो तेव्हा जीभ, गाल, ओठ वगेरे सारख्या ठिकाणी कारण नसताना हालचाल होत असते. ही हालचाल नकळत होत असते व त्यामुळे आवाज बदलतो. आकार एकसारखा ऐकु आला तर आवाज अधिक चांगला ऐकु येईल. ह्यावर उपाय म्हणुन, गात असताना चेहेऱ्यावर स्मित ( smile ) ठेवल्यास विनाकारण वापरात येत असलेले स्नायु अडथळा निर्माण करु शकणार नाहीत आणि आवाज एकसारखा यायला मदत होईल.

आवाजाचे ही लक्षणं तुमच्या आवाजात तपासुन पहा आणि आवाज अधिकाधिक उत्तम आणि नैसर्गिक करण्याचा प्रयत्न करा. तुमच्या प्रतिक्रिया, अडचणी आणि सल्ले कळवल्यास, सखोल अभ्यास होण्यास नक्कीच मदत होईल.

आवाज.. गाणाऱ्यांचं माध्यम’ या विषयावर अधिक माहितीसाठी आणि या विषयावरचे सगळे लेख वाचण्यासाठी follow करा sailypanse.blogspot.in

वारी

वारी..प्रत्येकानी एकदा तरी अनुभवी !

वेगवेगळ्या गावातून निघुन, १५-२० दिवस एकत्र चालत, विठ्ठलाचा जयघोष करत आषाढी एकादशीच्या दिवशी, पंढरपुरच्या विठोबाचं दर्शन घेणं म्हणजे वारी !

तिथे सगळ्या वयाचे वारकरी आहेत. कडेवर बसून गंमत बघणारी छोटी बाळं आहेत, आई वडिलांचा हात धरून, ते सांगतील तिथे उड्या मारत चालणारी छोटी मुलं आहेत, धनी जातात म्हणून वृंदावन डोक्यावर घेऊन निघालेली धनीण आहे, बायकोची काळजी म्हणून सोबत करणारे पती आहेत, ' घराण्यात वारी आहे म्हणुन आम्ही ही श्रद्धेनी करतो ', असं सांगणारी लोकं आहेत, गंमत बघायला येणारे तरूण लोक आहेत, आपला fitness किती ते बघायचं, म्हणून चालणारी लोकं आहेत, वारकऱ्यांची मदत व्हावी म्हणून रस्त्याची स्वच्छता ठेवणारे लोक आहेत, 15/20 दिवस जेवणा-खाण्याची फुकट सोय होते म्हणून येणारे आहेत, वारीच्या नावाखाली चोऱ्यामाऱ्या करणारे देखिल आहेत.

सगळे लोक तहान, भूक, ऊन, पाऊस कशाचीही पर्वा न करता दिवस दिवस एकत्र चालत राहतात फक्त.

कुणाच्या हातात टाळ, कुणाच्या गळ्यात मृदुंग, कुणाच्या हातात एकतारी, कुणाच्या डोक्यावर वृंदावन आणि सगळ्यांच्या जोडीला मुखात हरिनाम. सगळं वातावरण पांडुरंगमय होऊन जातं. कितीही वय असलं, तरी पांडुरंगाच्या नामात तल्लीन होऊन वारकऱ्यांना अखंड गाताना नाचताना बघणं म्हणजे पर्वणीच ! विशी-पंचविशीतल्या तरुणाला लाजवतील एवढा उत्साह आणि एवढी ताकद, तो पांडुरंगंच देत असावा बहुधा सगळ्या वारकऱ्यांना !

मला ही वारी बरोबर चालायला अत्यंत आवडतं आणि त्याहीपेक्षा आवडतं त्यांच्या बरोबर चालत असताना सगळ्या वारकऱ्यांना अनुभवणं. प्रत्येकाचा वारीला यायचा उद्देश वेगळा त्यामुळे प्रत्येकाचा दृष्टिकोनही वेगळा. 

कुणी अखंड नामस्मरण करतं, कुणी नामाचा जयघोष करतं, कुणी अभंग गात असतं, कुणी अखंड मोबाईल वर, कुणी त्या माहोलची मजा घेत असतं, कुणाचं लक्ष फक्त मिळणाऱ्या शिध्याकडे तर कुणाला चालायचीच झिंग !

चालत असताना कुणीतरी वाट करून देतं तर कुणी ढकलून पुढे जातं. कुणी हसून ' चला माऊली ' म्हणत वातावरण उल्हसित करतं, तर कुणी 'सुशिक्षित समाज', म्हणजे जरा अति शहाणा समाज असं समजून तुच्छतेचा कटाक्ष टाकतं.

दमून 2 मिनीटं बसलं तर कुणी ' चला माऊली ' म्हणत दखल घेतं, कुणी प्रेमानी चौकशी करतं, कुणी ' आता थोडंच राहिलं माऊली ' म्हणत धीर देतं, तर कुणी ' एका दिवसात काय दमता ? आम्ही 15 दिवस चालतो, झेपत नाही तर यायचं कशाला ? ', म्हणून टोमणा मारतं.

सर्व वारकरी एका दिंडी अंतर्गत चालत असतात. ते एक परिवार बनून एकत्र राहतात. दिंडीची जेवणं उरकली कि कुणी तिथेच कचरा करत पुढे जातं, कुणी कचऱ्याचा डबा शोधतं तर कुणी असेल नसेल तो सगळा कचरा बरोबर नेतं.

वारकऱ्यांना कुठे शिधा मिळाला तर कुणी स्वतः पुरतं घेतं, कुणी स्वतः पुरतं घेवून वर पिशवीत भरून नेतं तर कुणी स्वतः घेवून दुसर्‍यांना वाटतं.

दिंडीतले लोक एकत्र चालतात, एकत्र जेवतात, एकत्र राहतात. त्यांच्या दिंडीबरोबर चालल्यास कुणी सहज सामावून घेतं कुणी रागराग करतं तर कुणी स्पष्ट दिंडी बाहेर चालायला सांगतं.

तिथे चालणारी प्रत्येक व्यक्ति वेग-वेगळी वागते कारण खऱ्या वारीचा उद्देश सगळ्यांना माहित असतो असं नाही आणि माहित असला म्हणून त्या प्रमाणे वागता येत असंही नाही. वारीतला मुख्य उद्देश म्हणजे, ' देव ठेवील तैसे रहावे.' आपल्या वाटे आलेल्या उदरनिर्वाहाचा मार्ग स्वीकारून गरजेपुरतं अन्नपाण्याचं सेवन करायचं. परस्त्रीला मातेसमान मानायचं. कोणत्याही जीवाचा मत्सर करायचा नाही. त्याच्या कल्याणची प्रार्थना करायची, संत वचनांचं पालन करायचं. गीता भागवताचं वाचन करायचं. सर्व चराचरात ' तो ' सामावलेला आहे ह्याची जाण ठेवायची आणि आपल्या सर्व कार्यांच्या केंद्र स्थानी भगवंताला ठेवून कार्य करत रहायचं. 

वारीतच काय प्रत्यक्ष आयुष्यात ही अनेक स्वभावाची लोकं आपल्याला भेटत असतात. कधी कुणाबद्दल आपुलकी वाटते, कधी कुणाचा राग येतो, कधी चिडचिड होते कधी संकोच वाटतो. आपण सगळ्यांशीच सारखं वागवू शकत नाही.

मला वाटतं सगळ्यांशी एकसारखं प्रेमानी वागणं म्हणजेच अध्यात्म खऱ्या अर्थानं जगणं असावं, कारण वर पाहता वेगवेगळ्या प्रकृतीची लोकं असली तरी त्यांच्यातला परमात्म्याचा अंश तोच आहे. आपण फक्त तो न बघता समोर दिसणारी व्यक्ति आणि तिचा स्वभाव बघत असतो. असं वागणं ज्या दिवशी जमेल त्या दिवशी खऱ्या अर्थानं अध्यात्म जगलो असं म्हणता येईल.

वारी म्हणजे थोडक्यात असंच वागण्याचा प्रयत्न ...निदान एक दिवस तरी !

Voice blog 12 आवाज आणि मानसिक अडथळे

गाणाऱ्यांसाठी त्यांचा आवाज अत्यंत प्रिय आणि सगळ्यात महत्वाचा असूनसुद्धा त्याबाबत जागरूकता दिसत नाही. आवाज ह्या विषयाचा अभ्यास करुन त्याविषयी जागरुकता निर्माण करण्यासाठी डॉक्टर विद्याधर पंडित ह्यांच्या मार्गदर्शनाखाली लिहीलेले हे blog गायकांना उपयुक्त ठरतील अशी आशा आहे.

मनासारखं न गाता येण्यामागे अनेक कारणे असू शकतात. त्यातलं एक कारण म्हणजे Mental blocks. मनासारखं गाता येत असलं तरी मनात एखाद्या गोष्टीची भिती बसते आणि कायमच गाताना, डोक्यावर भूत असल्यासारखी ती भिती समोर येऊन ठाकते.
गायकांच्या मनात अशी भिती अनेक प्रकारे असू शकते. 

सूर लागायची भिती
गायला सुरवात करताना पहिल्या पाच मिनीटांची भिती
खर्जाची किंवा तार सप्तकाची भिती
विशिष्ट स्वराची भिती
मांडणीची भिती
विशिष्ट रागाची भिती
ऐकणाऱ्यांची भिती
Image ची भिती
सहगायकांची भिती वगेरे..

अशा प्रत्येक भितीची सुरवात कुठल्यातरी प्रतिकूल अनुभवातून होते व अज्ञानामुळे ही चूक वारंवार घोटली जाते. एखाद्या मैफिलित कधीतरी एखादी गोष्ट जमत नाही. पुढच्यावेळी तीच गोष्ट परत करताना मनात एक भिती निर्माण होते. स्वतःकडे पूर्णपणे त्रयस्थपणे पहायला जोपर्यंत तो गायक शिकत नाही तोपर्यंत ह्या प्रतिकूल प्रतिक्रियेचं त्याच्या मनात एक प्रकारे दडपण तयार होऊन ह्याच दडपणाचं न्युनगंडामधे रूपांतर होतं. अशा न्यूनगंडामुळे उर्मीचा नाश होतो व हा न्यूनगंड त्याच्या गाण्याचा एक घटक होऊन बसतो. स्वतःला एखाद्या गोष्टीची वाटणारी अशी भिती नको वाटते आणि तरी टाळता येत नाही, आणि ह्या केविलवाण्या अवस्थेवर उपायही सापडत नाही.

घराण्याच्या तत्वांचं चुकीचं केलेलं अनुकलन, श्रोत्यांच्या चुकीच्या समजुती, गुरुचे अनुकरण, वस्तुसापेक्ष दृष्टिकोनाचा अभाव आणि अशा अनेक कारणांमुळे गवयाच्या मनात न्युनगंड तयार होऊ शकतो आणि तो तयार झाला की त्या प्रत्येक वेळेला त्याला अडखळायला होतं. 
प्रत्येक गायकाचा अनुभव लक्षात घेऊन, त्याची कारणमिमांसा केल्यावर, त्यावर उपाय शोधता येतो. उदाहरणार्थ 
- खर्जाची भिती असेल तर मध्यम ग्रामात खर्जाचा रियाज करुन ती भिती घालवता येते.
- एखाद्या विशिष्ट स्वराची भिती असेल तर पट्टी बदलुन गायल्यास त्या स्वराचं स्थान बदलतं. पूर्वीचा असलेला षडजं, धैवत किंवा निषाद म्हणुन सहज गाता येतो आणि त्या स्वरामागची मानसिक अवस्था कालांतराने बदलता येते.
थोडक्यात एखाद्या गोष्टीची भिती असल्यास त्याची वस्तुनिष्टतेने शास्त्रीय चौकशी करुन, किंवा मुळ गोष्टीला वेगळं स्वरूप देऊन सुधारणा करता येते.

असे होऊ नये म्हणुन स्वतःचे गाणे त्रयस्थपणे ऐकण्याची सवय करायला हवी व तसे न जमल्यास आवाज तज्ञाचे मत विचारात घेऊन आवाजात सुधारणा करायला हवी.
मनावर झालेले आघात सहज पुसता येत नाहीत व त्यांची जाणीव, तर्कशुद्ध रीतीने सुधारता येत नाही आणि म्हणुनच जाणीव असूनही अनेक गोष्टींमुळे आवाजतले दोष निघत नाहीत. असे न्युनगंड अनेक प्रकारानी तयार होतात. त्यातील काही अनाकलनिय असतात व काही समजून ही सुधारता येत नाहीत. पण हे काल्पनिक नसून अनुभवावर आधारित असतात आणि हे गायकाला वस्तुस्थितिपासून दूर नेतात हे मात्र नक्की. असे न्युनगंड तयार होतानाच सुधारणा केल्यास कमीत कमी वेळेत हे मानसिक अडथळे दूर होण्यास मदत होईल.

आवाज.. गाणाऱ्यांचं माध्यम’ या विषयावर अधिक माहितीसाठी आणि या विषयावरचे सगळे लेख वाचण्यासाठी follow करा sailypanse.blogspot.in

Damn ...Technology !!

' तु लहान असताना मोबाईल नव्हता ?! फेसबुक नव्हतं ।!?  इंस्टा नव्हतं ।? एवढच काय इंटरनेट पण नव्हतं ?? मग काय करायचा काय तुम्ही आयुष्यात ?? ‘

माझ्या १० वर्षाच्या भाचीला पडलेला हा प्रश्न फार काही चुकिचा नव्हता. गेल्या काही वर्षात आपण इतके technology च्या आहारी गेलो आहोत की technology शिवाय एक काळ होता आणि त्यातही लोकं आनंदातच होती हे जवळ जवळ खोटंच वाटतं आजकालच्या पिढीला. मी ही तो असफल प्रयत्न करायचा तुर्तास टाळलं आणि सद्य परिस्थितिशी समरस होऊन गप्पा चालू ठेवल्या. सुट्टीची मजा चर्चा करण्यात कोण घालवणार, ते ही आजच्या तरुण पिढीशी, ते ही ट्रिपच्या पाहिल्या दिवशी आणि विषय तरी काय तर म्हणे technology !! पण परतीच्या प्रवासात मात्र आपण technology शिवायही कसे छान रहायचो हे सांगायचं मनोमन ठरवलं !

ट्रिपची सुरवात छान झाली होती. Airport वर उतरता क्षणी app वर बुक केलेला cab driver हजर असेल असं फोन सांगत होता पण Cab Status बघुन लक्षात आलं Airport च्या दारातच traffic मधे तो अडकला होता. मोबाईल च्या aap वर कार पुढे सरकतीए हे बघता बघता Cab समोर येऊन ठाकली.

आता साधारण तासाभाराचा प्रवास होता. Driver ला रस्ता रोजचा असला तरी कुठे गर्दी कमी लागेल आणि किती वेळात पोहोचता येईल हे कळण्यासाठी अर्थात आमच्या मोबाईलवर map सतत चालू होताच. 

साधारण रोज कुठे कुठे फिरायचं हा plan असला तरी आज कुठे जाऊ शकतो, किती वेळ लागेल, काय बघता येईल, जेवण कुठे करायचं या बाबत पुरेसा search झाल्यावरच बाहेर पडायचं असा आमचा रोजचा खाक्या असायचा कारण एकवेळ स्थानिक लोकं फसवत असतील पण google कधीच खोटेपणा करत नसतो हे नक्की.

एकत्र परिवार आणि technology ची साथ असल्याने ट्रिप छान चालली होती. उद्याचा दिवस मात्र पावसाची दाट शक्यता आहे असं फोन वरचं app दाखवत होतं त्यामुळे सगळ्यांनी छत्र्या घेऊन बाहेर पडावं असं ठरलं. बूट, छत्र्या, raincoat असा पावसाचा सगळा बंदोबस्त करुन लोकं बाहेर पडली आणि aap चा अंदाज योग्य ठरला. शत्रुचा डाव परतून लावल्याचा आनंद केवळ technology मुळे आज मिळाला होता, हे मानण्यावाचून गत्यंतर नव्हतं.

ट्रिपमधे रोज रात्री उशिरापर्यन्त सगळे गप्पा मारत बसायचे. न संपणाऱ्या गप्पांमधे अनेक विषय व्हायचे. इकडची लोकं कशी रहात असतील, पोटापाण्यासाठी काय करत असतील, इथपासून समोर वाहणारं बर्फाचं पाणी कुठुन उगम पावत असेल पासून एवढ्या थंडीतही तग धरुन उभी असलेली ही झाडं कोणती असतील पर्यन्तच्या आमच्या चर्चा असायच्या पण आमच्या सगळ्या प्रश्नांची उत्तर मिळायचं ठिकाण मात्र एकच होतं. अर्थात google !!

जगाच्या दुसऱ्या टोकाला जाऊन, एवढी माहीती गोळा करुन आम्ही दिवस रात्र किती मजा करत होतो ह्याची रोजची खबर आम्हालाच नाही तर आमच्या friendlist मधल्या प्रत्येकाला होती, कारण ही मजा फक्त आम्हीच नाही तर ते ही सगळे like करत होते. Damn technology !! ह्याव्यतिरिक्त फोटो काढायला फोन, काही सुचलं तर लिहायला note pad, रियाजाला तानपुरा, कंटाळा आला तर movie, हे सगळं करायला iPad होताच !

ट्रिप संपली, परतीचा प्रवास सुरू झाला. जाताना अर्धवट राहिलेला विषय येताना पूर्ण करायचा हे आधीच ठरलेलं असून, मी मात्र मौन होते. technology शिवाय आपण खरंच कसे रहायचो या विचारात !!

Voice Blog 11 चुकीच्या सवयी

गाणाऱ्यांसाठी त्यांचा आवाज अत्यंत प्रिय आणि सगळ्यात महत्वाचा असूनसुद्धा त्याबाबत जागरूकता दिसत नाही. आवाज ह्या विषयाचा अभ्यास करुन त्याविषयी जागरुकता निर्माण करण्यासाठी डॉक्टर विद्याधर पंडित ह्यांच्या मार्गदर्शनाखाली लिहीलेले हे blog गायकांना उपयुक्त ठरतील अशी आशा आहे.

मुल जन्माला येतं ते सहसा उत्तम आवाज घेऊन. पुढे चुकीच्या सवयींमुळे, चुकीच्या पद्धतींमुळे आवाज बदलत जातो आणि असंख्य कारणांमुळे तो बिघडतही जातो. आपण करत असलेल्या गोष्टी आवाजासाठी घातक आहेत हे माहीत नसतं आणि सांगणारंही कुणी नसतं. किरकोळ वाटणाऱ्या गोष्टी आवाजावर परिणाम करत असतात. तरुण वयात जशी कुठलीही गोष्ट सहज झेपते तसे आवाजाचेही होते. आपण करत असलेल्या चुकीच्या गोष्टी, आवाज निभावून नेतो पण वय वाढायला लागल्यावर त्याचे पडसाद आवाजावर दिसू लागतात. त्या वेळी तो जागेवर आणणं अवघड होऊन बसतं कारण वर्षानुवर्षाच्या सवयी सुटत नाहीत म्हणुनच लहान वयात आवाजाचा अभ्यास व्हायला हवा. 

आपण करत असलेल्या अशा काही प्रमुख चुकीच्या गोष्टी. 

१. Shallow / Thoracic breathing, म्हणजेच पुरेसा श्वास न घेणे. श्वास घेताना पोटाची हालचाल न होता खांदे वर जाणे. 

२. खालचे स्वर म्हणताना खाली आणि वरचे स्वर म्हणताना वर बघणे.

३. गाताना अवघडून बसणे.

४. गाताना चेहऱ्यावर त्रासिक भाव असणे.

५. गाताना हनुवटीच्या खालची पोकळी टणक होणे.

६. आवाजाची दिशा आतल्या बाजुला असणे.

७. आ’ म्हणत असताना जबडा घट्ट करणे.

८. तिन्ही सप्तकात वेगळा आवाज काढणे.

९. श्रम करुन जोरकस गाणे.

१०. गाताना धक्के देऊन गाणे.

११. ऊर्जेचा कमी किंवा जास्त वापर करणे.

१२. गमकेमधे गोंगाटाचे प्रमाण अधिक करणे. शास्त्रीय संगीतात नाद वृद्धि ऐवेजी, आवाजात गोंगाट मिसळला जातो. कधी शास्त्राच्या तर कधी गमक, मींड या नावाखाली आवाजात रुक्षपणा येतो. 

या सर्व चुकीच्या सवयींमुळे आवाजावर परिणाम होत असतो. त्या जाणीवपूर्वक टाळता आल्या तर आवाजासाठी नक्कीच उपयुक्त ठरेल.

आपलाही आवाज उत्तम असावा, तो जास्त काळ टिकावा आणि तो बिघडत असल्यास वेळीच लक्षात यावं ह्यासाठी आवाजाचा सखोल अभ्यास गरजेचा आहे त्यासाठी तो पूर्ण बिघडण्याची वाट पाहु नये..!

आवाज.. गाणाऱ्यांचं माध्यम’ या विषयावर अधिक माहितीसाठी आणि या विषयावरचे सगळे लेख वाचण्यासाठी follow करा sailypanse.blogspot.in

अलिप्त

Todays youth is gifted with an art of detachment..

कुठेतरी हे वाक्य वाचलं आणि खूप पटलं. नवीन पिढीचं कशाला आताच्या काळातले आपण सगळेच लोकं खूप अलिप्त असतो असं वाटतं, अर्थात भावनाहीन मात्र नाही..! Detached but emotional.. Demotional असा एक नवीन शब्दच शब्द कोषात टाकायला हवा.

पूर्वी तरुण पिढिला आई वाडिलांची वाटणारी जवाबदारी, काळजी आता वाटते का ? मित्रमैत्रिणींबद्दल किंवा रक्ताच्या नातेवाईकांबद्दल तरी ओढ वाटते का ? ज्या मित्र मित्रमैत्रिणींवर एकेकाळी जीव ओवाळून टाकतो ती मैत्री तरी आयुष्यभर टिकते का ?

शाळेत आपल्या बाईंवर किती प्रेम वाटत असतं, पुढे त्याच बाईंच नाव तरी स्मरणात राहतं का ? कॉलेज मधले दिवस तर आयुष्यतले सर्वोत्तम दिवस असतात. जमेल तेवढा दंगा मस्ती मजा केलेली असते. पुढे ह्याच मित्र मैत्रीणींचा whatsapp ग्रुप जमतो, अगदी खूप नाही पण किरकोळ हजेरी लावत असतो आपणही. त्यांचं reunion ठरतं पण आपण नसतो त्यात ! कशाला उगाच नवीन नाती म्हणून आपण मात्र अलिप्त !!

नोकरी चालू होते. जमेल तेवढं उत्तम काम करतो आपण. एखादवेळी best performer of the year award ही पटकावतो पण वेध असतात प्रगतीचे. सतत पुढे पुढे जायचे. Better prospects हवे ,better package हवं त्यासाठी सतत शोध नवीन नोकरीचा. Better job मिळालाच तर लगेच colleagues ना tata bye bye...मस्त एक send off पार्टी, contact मधे राहण्याचे promises, भेटण्याचे बेत आणि मग सगळ्यावर पाणी ! कसे काय लोक पूर्वी २५-२५ वर्ष एके ठिकाणी चिकटुन असायचे देव जाणे!

आयुष्य ज्या घरात घालवलं ते घर इतकं आपलंस असतं. आपलं बालपण तिथे सरतं. अनेक चांगल्या आठवाणी त्याच्याशी निगडित असतात. घरातली एखादी आवडीची जागा, अाभ्यसाची खोली, आंगण, माळा, काय काय आठवणी घर करुन असतात त्या जागेशी. पण क्षणात आलिप्त होतो आपण सगळ्या आठवणींमधून आणि शोधातो एक नवीन ऐसपाईस घर, पुनः नव्यानी आठवणी गोळा करायला.. त्या ही अलिप्तपणेच !

एवढंच कशाला आता तर रोटी कपडा मकान बरोबर companion हा ही एक महत्वाचा घटक झालाए आयुष्यात. 

"झोप झाली का?, जेवलीस का?, काय करतीएस ?", अशासारखे सतत प्रश्ण कुणीतरी विचारायला हवे. संपर्कात हवं आणि चौकशी करायला हवी काळजी करायला हवी, ही सध्याची आपली गरज. 

मग तो काळजी करणारा कुणीही असो, आज किरकोळ कारणावरून खटका उडालाच तर उदया नवीन मित्र !!

परिस्थिति काहीही असो स्वतःला फार लावून घ्यायचं नाही. मजा करायची आनंद मिळवायचा पण सगळं अलिप्तपणे !!

हा आलिप्तपणा आला तरी कधी आणि कुठुन ? .. बहुतेक स्वतःवरच्या अतीव प्रेमामुळे असं होत असावं. खूप शिक्षण, खूप पैसा, खूप मोकळिक, खूप स्वातंत्र्य खूप लहान वयात मिळतं आजकाल. त्याचा दुष्परिणामही होणाराच की ! आणि त्यात वाईट तरी काय ? आपली संत मंडळी सुद्धा हेच सांगून गेली की...कर्म कर पण अलिप्तपणे !!

Voice blog 10 आवाजाची निगा

गाणाऱ्यांसाठी त्यांचा आवाज अत्यंत प्रिय आणि सगळ्यात महत्वाचा असूनसुद्धा त्याबाबत जागरूकता दिसत नाही. आवाज ह्या विषयाचा अभ्यास करुन त्याविषयी जागरुकता निर्माण करण्यासाठी डॉक्टर विद्याधर पंडित ह्यांच्या मर्गदर्शनाखाली लिहीलेले हे blog गायकांना उपयुक्त ठरतील अशी आशा आहे.

आवाज गायकांचं माध्यम आहे त्यामुळे तो जास्तीत जास्त काळ उत्तम स्थितीत रहावा हा प्रयत्न करणं गरजेचं आहे. तो नैसर्गिक स्थितीत असल्यास आवाजाचे त्रास उद्भवण्याची शक्यता कमी होते आणि त्याचा दुरुपयोग न झाल्यास तो उत्तम स्थिती राहतो. ह्यासाठी त्याची निगा राखणे गरजेचं आहे. 

आवाज ही गायकांनी फार गृहीत धरलेली गोष्ट आहे आणि तो तसा गृहीत धरणं स्वाभाविक आहे. आपण इतर कुठलेही स्नायु मनात आले की, हवे तेवढे वापरतो मग आवाज वापरतानाच काळजी का बरं घ्यावी ? 

ह्याचं उत्तर असं की इतर कुठल्याही स्नायुंपेक्षा आवाजाचे स्नायु अत्यंत नाजुक आहेत. स्त्रियांमधे स्वर पट्टयांची लांबी १२.५ ते १७ मि. मि एवढी तर पुरूषांमधे १७ ते २५ मि.मि एवढी असते. अशा नाजूक स्नायुंचा, गायक मंडळी मुळातच खूप वापर करत असतात. अति वापरामुळे आवाज बसण्यापेक्षा चुकिच्या वापरामुळे आवाज अधिक बसतो. 

आवाजाची उत्तम राहण्यासाठी त्याची निर्मिती नैसर्गिक होणं गरजेचं आहे. ती तशी न झाल्यास आवाजावर परिणाम होत असतो. ती सहज होत असेल तर त्यामधे सहजता असते आणि त्यात कुठल्याही प्रकारचे ( शारीरिक आणि मानसिक ) श्रम होत नाहीत. 

स्वरपट्ट्या ह्या अति नाजूक असल्याने, काही कारणामुळे त्यांचा रंग बदलला तरी आवाज बदलतोे. गायकांनी त्यांची विशेष काळजी घेणं गरजेचं आहे. ह्यासाठी गायकांनी घसा रोज physically बघावा. घसा बिघडल्यावर कितपत लाल आहे हे आपण बघतो तसा सर्वसामान्यपणे आपला घसा रोज कसा दिसतो हे बघावे. त्यात जरा देखिल काही वेगळे आढळले तर त्यावर उपाय करता येतो आणि पुढचे त्रास टाळता येतात. 

जो आवाज गायक २-३ तास सलग वापरतात, त्यांनी सतर्क राहून आवाजाला विश्रांती द्यायला हवी. आवाज वापरताना काटकसरीनी वापरायला हवा. उत्तम आवाज असलेले गायक कधीच जोरात बोलताना दिसत नाहीत. लता दीदींसारख्या गायिकेशी बोलायची वेळ आली तर त्यांचं बोलणं जीवाचा कान करुन ऐकावं लागतं असा अनुभव येतो. स्वतःचा रियाज, शिकवण्या, दिवसभरातलं बोलण्याचं प्रमाण, एखाद्या घरगुती कार्याला गेल्यावर जोरात माराव्या लागणाऱ्या गप्पा, फोनवरच्या गप्पा, हाका मारणे, ओरडणे ह्या सर्व गोष्टींमधे आवाज खर्च होत असतो. हा आवाजाचा सगळा वापर डोळसपणे आणि काटकसरीने व्हायला हवा कारण कुठलीही ऊर्जा (energy) कमी नसली तरी मर्यादित असते.

पूर्वीचे गायक १२-१५ तास रियाज करत असत असं ऐकण्यात येतं पण त्यांच्या राहणीमानाचा, व्यायामाचा, आहाराचा आपण विचार करत नाही.

Acidity, जोरात बोलणे, ओरडणे, कुजबूजणे, खाकरणे, जोरात खोकणे, थंड गार पदार्थ, अति गरम पदार्थ, वेळी-अवेळी जेवणे, आंबट- तिखट पदार्थ खाणे, मद्यपान आणि धूम्रपान सारखी कुपथ्ये, गायकाने टाळायला हवीत. घराबाहेर फिरत असताना घशाला गार वारं लागणार नाही ह्याची काळजी घ्यायला हवी. Pollution चा त्रास कमीत कमी होईल ह्याबाबतीत सतर्क रहायला हवं. अति गार आणि अति गरम हवा टाळायला हवी. A.C आणि non A.C चा temperature difference टाळायला हवा. 

आपापल्या प्रकृतिप्रमाणे कुठलीही गोष्ट प्रमाणात केली आणि अतिरेक टाळला तर त्रास उद्भवत नाहीत.

कुठले ही खेळाडु जसे खेळापुर्वी warming up करतात तसं गाणाऱ्यांनी ही आवाज तापवणं गरजेचं आहे. शास्त्रीय संगीतात, राग गाताना मुळातच मंद्र किंवा मध्य सप्तकात, शांत विस्ताराने राग सुरु होतो आणि warming up होतं, पण इतर गान प्रकारात आवाज तापवण्याकडे फारसं लक्ष दिलं जात नाही. ह्याच कारणासाठी “ आवाज सुरीली कैसी करें ” या पुस्तकात श्री. लक्ष्मी नारायण गर्ग यांनी सुरवातीला मुखबंदी चा रियाज करायला सांगीतला आहे. उस्ताद सयीदउद्दीन डागरजी देखील आवाजासाठी मुखबंदीचा रियाज सांगत. शास्त्रीय गायकांना अति जोर लावुन गायची सवय असते. मुखबंदी मधे तोंड बंद असल्याने अति जोर लावता येत नाही आणि त्यामुळे आवाज सहज येतो. सहज आवाजाची सवय झाल्यास तोंड उघडल्यावरही सहजता येते, पण गायकांमधे हा रियाज प्रचलित झालेला दिसत नाही.

शांत स्वर लावणे, एखादा पलटा तिन्ही सप्तकात सावकाश म्हणणे किंवा एखादी विलंबित बंदिश सावकाश म्हणणे हे ही आवाज तापवण्याचे वेगवेगळे मार्ग आहेत.

कमीत कमी ऊर्जा वापरुन श्रम विरहीत गाता येण्यासाठी आवाज तापणं गरजेचं आहे. आवाज तापवल्याने, आवाज निर्मितीसाठी वापरत असलेल्या स्नायुंमधे पुरेसा रक्त पुरवठा होतो आणि आवाज उत्तम साथ देतो.

हवेतील कोरडेपणामुळे, A.C मुळे, तोंडानी श्वास घेतल्यामुळे, आजारपणामुळे, दमल्यामुळे आणि अशा अनेक कारणांमुळे घसा कोरडा पडतो. असे झाल्यास घशात खर येते, आवाजातली सहजता कमी होते, आणि घसा खाकरण्याची गरज भासते. घसा खाकरल्याने स्वर तंतु एकमेकांवर जोरात आपटतात आणि आवाजाला त्रास होतो. शक्यतो  घसा खाकरणे टाळावे. घशात ओलावा टिकुन राहण्यासाठी कालांतरानी सारखं पाणी प्यावे. प्रवासात पाणी पिणे शक्य नसल्यास जीभेनी तोंडात सगळीकडे स्पर्श करावा त्याने लाळ निर्माण होते आणि घसा ओला राहण्यास मदत होते.

सर्व गायकांमधे आवाजाची काळजी घेणारे गायक खूप कमी प्रमाणात आहेत असं दिसून येतं. ह्याला कारण ‘ माझ्या आवाजाला काही होत नाही ’ हा समज डोक्यात पक्का असतो, पण काळजी घेतल्यास आवाज अधिक साथ देतो आणि काहीतरी झाल्यावर आवाजाची काळजी घेण्यापेक्षा आधी घेतलेली काळजी केव्हाही उत्तमच !

आवाज.. गाणाऱ्यांचं माध्यम’ या विषयावर अधिक माहितीसाठी आणि या विषयावरचे सगळे लेख वाचण्यासाठी follow करा sailypanse.blogspot.in

रोजचा Aprilfool

` ए सांग नं ! कसं करायचं बाबाचं April fool ? ‘ दिवसभर मुलींनी डोक्याला भुणभूण लावली होती. मी सुचवत असलेले कुठलेच plans त्यांना पटत नव्हते. शेवटी कंटाळून 'जाऊदे बाबा ! तुम्हीच ठरवा’, असं म्हणून मी त्यातून काढता पाय घेतला आणि मोकळी झाले. विचार करायचं एक काम वाचलं पण विचार थांबेनात. अशी प्रथा का बरं चालू झाली असावी ? सत्यानी आणि खरेपणानी वागणाऱ्यांना एक दिवस मुभा म्हणून ? पण आता ती प्रथा चालू ठेवण्यात किती अर्थ राहिलाए ? रोज पदोपदी फसवणूक करणाऱ्या आपल्या सारख्यांना त्या एका दिवसाचं काय मेलं कौतुक असावं ?

सकाळ उजाडते तीच मोबाईलच्या दर्शनानी आणि तिथेच होते फसवणुकीची सुरवात. खोटे smiley आणि खोट्या शुभेच्छांचा वर्षाव ! खोटी फुलं, खोटे केक, खोट्या मिठ्या आणि खोटं प्रेम. समोर भेटल्यावर तोंड फिरवणारे, social media वर मात्र over emotional असतात. मग दिवसभर सुरु होतात Insta आणि Facebook चे likes. प्रत्यक्ष भेटल्यावर कौतुकाची थाप मिळणं अवघड पण social media वर मात्र कौतुकाचा पाऊसच जणु ! ' कित्ती गोड, कित्ती मस्त ‘ असं reply देणारे किती लोक पुर्ण post वाचतात, ऐकतात किंवा बघतात देव जाणे. फसवणुक media वर होते का प्रत्यक्षात हेच मला अजून कळलेलं नाही.

Whatspp group चा एक किस्सा तर या सगळ्याचा कहरच !

खूप वर्षांनी शाळेतल्या मित्र मैत्रीणींचं एकदा reunion ठरलं. मैत्रीच्या तारा जुळायच्या आधी, whatsapp group आजकाल आधी जमतात. तसा group जमला. ठरलेल्या दिवशी भेटी झाल्या आणि group active झाला. मग सुरु झाले good morning, good night चे मेसेजेस, आणि एक दिवस एकानी भल्या पहाटेच मेसेज टाकला.. ` happybirthday योगिनी !! ‘ झालं !! कळपात पुढच्या मेंढराच्या मागे मान खाली घालून जाणाऱ्या मेढरांप्रमाणे प्रत्येकानी योगिनीला डोक्यावर घेतलं पण योगिनीचा काही reply येईना. दुपारी फोन बघितल्यावर, पहिला मेसेज पाठवणाऱ्या मित्राच्या लक्षात आलं..अरेच्चा आपला group चुकला ! आणि मग sorry wrong group म्हणून त्यानी post delete केली.

अशा ह्या बिनबुडाच्या शुभेच्छा !!

Social media वरच्या posts म्हणजे तर निव्वळ फसवणुकच. फोटो मधे सगळं सुंदर सुंदर पण delicious thai curry ला कशी चव नव्हती..., डोंगराची निसर्ग रम्यता अनुभवण्यात कशी वाट लागली..., weekend outing ला जेवणाचे कसे हाल झाले.. हे कोण लिहीणार ? प्रत्यक्षात कशी का परिस्थिति असेना पण social media वर प्रत्येकाचं आयुष्य हेवा वाटावा असंच.

त्या whatsapp वर येणाऱ्या forwards ची तर गम्मतच वाटते. त्यातून मिळणाऱ्या ज्ञानाच्या १०% जरी आपल्याला अमलात आणता आलं असतं तरी सगळीकडे रामराज्यच झालं असतं. अमलात आणायचं सोडुन केवळ ते forward करण्यातच आनंद मिळवत बसलोय आपण.

नक्की कुणाची फसवणुक करतो आपण, जगाची का स्वतःची ?..!  हेच कळत नाही  कधीतरी. 

रोजच्या धकाधकीच्या आयुष्यात वेळ मिळालाच आणि मित्र मैत्रिणी किंवा नातेवाईक भेटले, तरी खोटेपणा आहेच. मनमोकळ्या गप्पा, हसणं खिदळणं, चेष्टा मस्करी सगळं हरवुन बसलए कुठेतरी. न गप्पांमधे मन रमतं, न भेटुन समाधान वाटतं कारण, आम्ही मस्त...तुम्ही मस्तच्या पुढे गप्पा जातच नाहीत. कुणाला तरी आपला हेवा वाटेल म्हणुन आपले आनंद ही आपल्या कुशीत आणि दुःखाचा बाऊ कशाला म्हणुन ती ही आपल्यालाच कवटाळलेली. ही आपल्या जवळच्या लोकांची फसवणुक नाही तर काय ? 

सगळ्यात मोठी फसवणुक आपण करतो ती म्हणजे आपली.. कारण, काहीही करत असताना, आपल्या mobiles मुळे त्यातला आत्माच हरवुन बसलोय आपण आणि तरी आपल्याला वाटतए आपण खूप मजा करतोय. स्वतःची फसवणुकच नाही का ही ? 

आजकाल ते fitbit घड्याळ्यांचं fad आहे. सकाळी व्यायाम करताना BP किती ?, heart rate किती ?, किती calories burn झाल्या, steps किती झाल्या ह्याकडेच सगळं लक्ष. व्यायाम झाला असं म्हणणं फसवणुकच ! आपल्या मुलांना so called " quality time “ देत असताना एकीकडे office चं काम करणं मुलांची फसवणुकच. बायकोशी गप्पा मारत असताना इतर कुणाशी general chat करणं किंवा आलेले खंडीभर forwards बघणं, फसवणुकच. गावाला गेलेलं असताना त्या क्षणांचा आनंद घ्यायचा सोडुन सेल्फी काढत बसणं स्वतःची फसवणुकच, एखादी कलाकृति अनुभवत असताना call घेणं त्या कलाकाराची फसवणुकच, भेटायला येतो असं सांगुन, आता जमत नाही, म्हणुन आई वडिलांना video call करणं ही त्यांची फसवणुकच !! 

फसवण्यात इतके तरबेज झालो आहोत आपण, आपल्याला लागतो कशाला fools day ? Fool आपण रोजच्या रोज बनतोए आणि वाईट म्हणजे आपल्या लक्षातही येत नाही ते ! हे थांबणं शक्य नाही पण निदान वागण्यात खरेपणाचा प्रयत्न करणं तरी शक्य आहे. तो आधी करु आणि मग खुशाल साजरे करु असले Aprilfools day...!

Voice blog 9 आवाज आणि मानसिकता

गाणाऱ्यांसाठी सगळ्यात महत्वाची आणि तरीसुद्धा दुर्लक्षित गोष्ट म्हणजे आवाज. त्या आवाजाला थोडं महत्व प्राप्त करुन देण्याचा हा एक छोटसा प्रयत्न. गाणाऱ्यांची स्वतःच्या आवाजाबद्दल जागरुकता आणि त्याचा अभ्यास हा हेतु ठेवुन, डॉक्टर विद्याधर पंडित ह्यांच्या मर्गदर्शनाखाली लिहीलेले हे blog गायकांना उपयुक्त ठरतील अशी आशा आहे.

बहुतेक सर्व शारीरिक आजार हे psychosomatic असतात असं सिद्ध झालेलं आहे आणि आता हे सर्वमान्य आहे की बहुतेक आजार आपल्या मानसिकतेतुन निर्माण होत असतात.

उत्तम आवाजाच्या बाबतीत ही ह्या मानसिकतेचा मोठा वाटा असतो. आवाजाची निर्मिती अयोग्य होत असेल तर अनेक गोष्टी कारणीभूत असू शकतात. त्यातलं एक कारण मानसिकता आहे. आपल्यापैकी प्रत्येकानीच हा अनुभव घेतला असेल की आनंदी असताना, मन उत्साही असताना गाण्याची उर्मी जास्त असते. ह्या मनस्थितित कलेचा आनंद स्वतः घेता येतो आणि साहजिकच दुसऱ्याला ही देता येतो. मनस्थिति या उलट असली तर कलाकाराला आपलं उत्तम देता येत नाही. थोडक्यात उत्तम गाण्यासाठी मनस्थिति उत्तम ठेवणे कलाकाराला अपरिहार्य आहे.

आपल्या मानसिकतेमुळे आवाजात ही बदल होत असतो. उदा ; भिती वाटत असल्यास गाताना आवाज कोरडा पडणं किंवा आवाजात कंप निर्माण होणं. मानसिक अवस्थेत समतोलता साधणं अत्यंत गरजेचं आहे, कारण बिघडलेली मानसिक स्थिति आवाज बिघडण्याचं कारण ठरु शकते. आपल्या आयुष्यात काहीच वाईट घडणार नाही असे नाही पण त्या समस्यांना आपण कसे सामोरे जातो ह्यावरुन आपली मानसिक स्थिति अवलंबून आहे हे मात्र नक्की. आपले त्रास, दुःख विसरुन संगीताकडे बघता यायला हवे. इतर कुठल्याही त्रासापेक्षा गाण्याची उर्मी जास्त असली तरच इतर गोष्टींचा अावाजावर कमी परिणाम होईल.

ध्रुपद गायकांमधे आणि शास्त्रीय गायकांमधे मानसिकतेचा खूप फरक दिसुन येतो. त्यांच्या गाण्यात अधिक पावित्र्य दिसुन येतं. फरक आहे तो समर्पणाचा. मी गाते आणि मी केवळ माध्यम आहे ह्यातल्या भावाचा तो फरक आहे. मी गाते म्हणल्यावर माझ्या गाण्याची जवाबदारी माझ्यावर येते पण मी माध्यम असल्यावर माझा भाव शरणागतीचा असतो जो भाव ध्रुपदियांमधे जास्त दिसून येतो. त्यांचा आवाज उत्तम राहण्याचं हे एक कारण असू शकेल.

मानसिकता बिघडण्याचं अजून एक कारण म्हणजे आपल्या प्रमाणाबाहेरच्या मैफिलींची संख्या. अनेक यशस्वी गायक आपल्या मैफिली प्रामाणात ठेवतात. त्या पेक्षा जास्त असल्यास स्वीकारत नाहीत, कारण जागरणं, अर्धवट झोप, प्रवास ह्या सगळ्या कारणांनी आवाज बसेल की काय ह्या कल्पनेनी तसे विचार चक्र सुरू होतात. शारीरिक व बाह्य परिस्थितितील बदलांमुळे आवाज बिघडेल अशी मानसिक भिती बाळगणं ह्यामुळेही आवाज बिघडु शकतो.

शिवाय competition, insecurity, glamour, comparison, status वेगेरे गोष्टींमुळेही मानसिक अवस्था बिघडायला वेळ लागत नाही.

हे सगळं टाळता येणं शक्य नाही पण त्याचा संबंध गाण्याशी जोडणं टाळायाला हवं आणि त्यासाठी गाणं ही परमेश्वरची साधना आहे असा भाव असल्यास समतोल मानसिकता साधता येईल. गाणं हा अानंदाचा मार्ग आहे, त्यात शरणागतीचा भाव आहे, अशी भूमिका असल्यास मन शांत राहील आणि आवाज बिघडण्याचं एक कारण संपुष्टात येईल.

आवाज.. गाणाऱ्यांचं माध्यम’ या विषयावर अधिक माहितीसाठी आणि या विषयावरचे सगळे लेख वाचण्यासाठी follow करा sailypanse.blogspot.in

Cuddlingcouple

         He grabbed her in his arms and that's all she ever needed.