माझी माय मराठी

लहानपणापासून अनेक मित्र मैत्रिणी भेटले. कधी कुणाबरोबर क्षण दोन क्षण आनंदात घालवले तर कधी कुणी आयुष्यभराचे सोबती झाले. पण या सगळ्यांमधे कायमची नाळ जुळली ती एकीबरोबर. प्रवास सुरू झाला आमच्या शाळेतून. पहिली ते दहावी एकत्र शिक्षाघेतली आणि मैत्री वाढली तशी अनेक वेळा एकत्र शिक्षा भोगलीही !

एका बाकावर बसून कधी भांडलो, रडलो, चिडलो, प्रसंगी वेगळेहीझालो पण मैत्रित बाक मात्र कधीच आला नाही.

लहानपणापासून दोघींमधे
अतीव माया. आमची मैत्री बघून एकदाआईनी आम्हाला दोन frock शिवले. आम्हाला एकमेकींचे कपडेघालायची कोण हौस ! आमची मापं वेगळी होती तरी माया उसवून, कपडे बदलून आम्ही डबडा ऐसपैस खेळत असू, आणि मग ह्या अदलाबदली मुळे राज्य घ्यायचं हुक्लं की कोण आनंद होत असे !

शाळेला सुट्टी लागली की ओढ्यावर पोहायला जायचा आमचा बेतठरलेला असायचा. आमचं पोहण्याचं वेड बघुन आमच्यातलंकुणीतरी अव्वल पोहणारा होणार अशी सगळ्यांना खात्री वाटायची, पण वय वाढतं तसं आपला ही ओढा वेगवेगळ्या विषयांकडे बदलत जातो आणि लहानपणाच्या अनेक आवडी नकळत विरून जातात.

शाळेला सुट्टी लागली की आमचा मुक्काम एकमेकींच्या घरीच असायचा. आमच्या घरी मुक्काम असला की दादा उगाच दादागिरी करत आम्हाला पानभर शुद्धलेखन लिहायला लावायचा. मनाविरूद्ध अभ्यासाला बसवलं म्हणून आम्ही ही त्याला त्रास द्यायची संधी शोधायचो आणि मग पानं घ्यायची वेळ झाली तरी आम्ही अभ्यासाचं ढोंग करत त्यालाच पाट पाणी करायलालावायचो. त्याचं उट्ट निघायचं पत्त्याच्या डावात !

आमचा उपाय सोपा होता. चिडी खेळून, डाव मोडू आम्ही निघुनजायचो, पण खरंच .. ! त्या सोप्यात रंगलेल्या अशा अनेकआठवणी मनात अजून घर करुन आहेत.

पुढे वय वाढत गेलं तसं आयुष्य बदलत गेलं, वाटा वेगळ्या झाल्या. एकमेकींची भेट घडायला आता वाट बघावी लागते. दोघींची लग्नझाली तशी शहरंही बदलली. अंतरं वाढली तसा गाठी भेटीही कमी झाल्या पण दोघींची अंतरमनं मात्र अजूनही तशीच जोडलेलीआहेत.. !

Voice blog 8 बिघडणारा आवाज

गाणाऱ्यांसाठी सगळ्यात महत्वाची आणि तरीसुद्धा दुर्लक्षित गोष्ट म्हणजे आवाज. त्या आवाजाला थोडं महत्व प्राप्त करुन देण्याचा हा एक छोटसा प्रयत्न. गाणाऱ्यांची स्वतःच्या आवाजाबद्दल जागरुकता आणि त्याचा अभ्यास हा हेतु ठेवुन, डॉक्टर विद्याधर पंडित ह्यांच्या मर्गदर्शनाखाली लिहीलेले हे blog गायकांना उपयुक्त ठरतील अशी आशा आहे.

प्रत्येक गायकाला सर्व साधारणत: आपल्या सांगीतिक कारकिर्दीत कधीतरी आवाजाचा त्रास उद्भवतो. तो त्रास कधी किरकोळ स्वरूपाचा असतो जो थोड्या काळात बरा होतो तर कधीतरी तो गंभीर स्वरूप घेतो जो बरा व्हायला काही वर्ष सुद्धा जातात.

प्रत्येक आवाजाचा त्रास आधी किरकोळच वाटतो आणि असतो ही. वेळेत लक्ष दिल्यास तो लगेच बरा होऊ शकतो, पण दुर्दैवानी आवाज बिघडत असताना लक्षात येत नाही. आला तरी त्याकडे दुर्लक्ष केलं जातं कारण लक्ष गायकीकडे असतं आणि लक्षात आलं तरी काय करायचं ह्याचा अभ्यास नसतो. 

आवाजातील बिघाड हा बहुधा आवाज चुकीचा वापरण्यातुन निर्माण होत असतो. क्वचित शारीरिक अस्वास्थ्यामुळेही आवाज बिघडु शकतात.

प्रत्येक बिघडलेला आवाज शारीरिक स्तरावर लगेच दिसतोच असे नाही. तो एकदा बिघडला की हा शारीरिक बिघाड आहे असं समजुन डॉक्टर, ENT specialists, Voice Therapists वगेरेंकडे धाव घेतली जाते. वैद्यकिय शास्त्रातला तज्ञ हा संगीताचा अभ्यासक नसतो आणि संगीतातला तज्ञ हा आवाजातला तज्ञ असतोच असं नाही. ह्या कारणामुळे आवाजाला नक्की काय होतए हे कुणीच नीट समजू शकत नाही आणि योग्य तो उपाय सापडत नाही. तिन्ही विषयांचा अभ्यास असणारे तज्ञही सापडत नाहीत.

अशी एखादी आवाजाची समस्या उत्पन्न झाल्यास कुणी काही काळ गाणं बंद ठेवतं, कुणी आपआपल्या परीने उपाय शोधत राहतं, कुणाची कालांतरानी ह्यातुन सुटका होते, कुणी आयुष्यभर आवाजाची ती समस्या किंवा मर्यादा सांभाळुन गाणं चालु ठेवतं, आणि कुणाचं गाणं कायमचं बंद होऊन संगीतिक कारकिर्द संपुष्टात येते. 

आवाजातले निश्चित उपाय त्याच्या निर्मितितिल दोष सुधारुन काढून टाकल्या शिवाय सफल होत नाहीत. आवाज निर्मिती नैसर्गिक झाली की आवाज मुळ पदावर येण्यास मदत होते पण नैसर्गिक आवाज कसा असावा ह्याचा अभ्यास नसतो. 

चांगला आवाज कसा असावा, चांगल्या आवाजाची लक्षणं, आवाज चांगला होण्यासाठी काय करावं वगेरे बद्दल अनेकांनी अभ्यास केलेला आहे पण आवाज बिघडु नये म्हणुन काय करावं किंवा आवाज बिघडतो आहे हे वेळीच कसे ओळखावे याबद्दल सर्वत्र अज्ञान दिसतं. त्याचा अभ्यास आवश्यक आहे. सर्व गायकांना ह्याबद्दल माहिती असायला हवी आणि पुढच्या पिढीला आवाजाबद्दल जागरुकता निर्माण करुन त्यांना तसे शिकवायला हवे. 

उस्ताद अल्लादिया खान साहेबांचा आवाज एकदा अति वापरामुळे बिघडला. आवाज आज सुधारेल उद्या सुधारेल या आशेत तो सलग दोन वर्ष जागेवर आला नाही. ‘ देवा! माझा आवाज मला परत दे, नाहीतर मरण दे’ , अशी दर नमाजाच्या वेळी ते हृदय फोडुन प्रार्थना करत. शेवटी दोन वर्षांनी आवाज किंचित काम देऊ लागला. 

‘त्या दोन वर्षात मनाच्या कसल्या अवस्थेत मी काळ कंठला, त्याचे वर्णन करता येत नाही. जीवंत असून जगात नाही अशी स्थिति झाली होती’ असे खाँ साहेब म्हणत. पण त्यांनी धीर सोडला नाही. बिघडलेल्या गळ्याला एक स्वतंत्र वळण द्यायच्या उद्योगाला ते लागले आणि बिघाडातून त्यांनी अजब बनाव निर्माण केला.

आपला ही आवाज उत्तम असावा, तो जास्त काळ टिकावा आणि तो बिघडत असल्यास वेळीच लक्षात यावं ह्यासाठी आवाजाचा सखोल अभ्यास गरजेचा आहे त्यासाठी तो पूर्ण बिघडण्याची वाट पाहु नये..!

आवाज.. गाणाऱ्यांचं माध्यम’ या विषयावर अधिक माहितीसाठी आणि या विषयावरचे सगळे लेख वाचण्यासाठी follow करा sailypanse.blogspot.in

NUDITYISART

                           An Artist is one who sees Divinity in Nudity.

Curves

                             
                                                Curves are beautiful!!

कुणी मित्र देता का मित्र ?

लग्न ठरलं की प्रत्येक जण आपापल्या परिनी नव्या जोडप्याला सल्ले देत असतो. मिळणाऱ्या सल्ल्यांमधला, एक सल्ला मला नेहमी आठवतो. ‘लग्नाला दहा बारा वर्ष झाली की दोघांमधे बोलण्यासारखं काsही उरत नसतं. काय गप्पा मारायच्या आहेत त्या पहिल्या दहा वर्षात मारून घ्या.’ प्रत्येकाला वाटतं, ”आमचं नाही बाबा होणार तसं ! आमची क्षेत्र वेगळी, अनुभव वेगळे, आम्हाला एकत्र मिळणारा वेळ ही कमीच, मग बोलायला काही नसेल असं कसं ?”

पहिली दहा वर्ष छान जातात, ती जाणार असतातच. एकमेकांना वेळ देणं, एकमेकांना सगळं सांगणं, भरपूर गप्पा, sharing सल्ले मसलत.... आणि ..आणि मग अचानक सुरु होतात फक्त मित्रांच्या / मैत्रिणींच्या trips आणि ठरतात individual plans. मग जमतो वेगळा trekking चा ग्रूप, morningwalk चा group, Gym चा ग्रूप, शाळेतला ग्रूप, कॉलेज चा group आणि असे अनेक ग्रूप जिथे खूप जणं असतात फक्त नवरा आणि बायको सोडून ! आणि लक्षात येतं, इथेच खूप मज्जा येतीए. दोघांमधलं प्रेम तसुभरही कमी झालेलं नसतं पण आता जरा स्पेस हवी असते. नवीन कुणी तरी हवं असतं चौकशी करणारं, विचारपूस करणारं, दोन घटका गप्पा मारणारं, सल्ले देणारं. 

ऑफिस मधल्या कामाच्या व्यापामधुनसुद्धा दिवसातून सहज म्हणून केलेला एखादा फोन कधी थांबतो कळतंच नाही. आता सहज फोन आला तर वाटतं ठीके न सगळं, किंवा मग, आज काहीच काम दिसत नाही म्हणून आठवण झालेली दिसतीए !

Birthdays, Anniversarys चे surprise गिफ्ट कधीच थांबलेले असतात. खूप आहे काय देणार म्हणून, किंवा ‘online पाहिजे ते सारखंच तर आणत असतेस अजून काय वेगळं आणायचं मी ?’, ‘तु सांग, हवं ते घ्यायला जाऊ ! ‘ पण ह्यात, गिफ्ट मिळायची मजा नाहीच मुळी.! अशा दिवशी कुठे दोघंच बाहेर जेवायला जावं म्हणलं, तरी काय बोलायचं बरं एकमेकांशी ? नवीन जोडपी कशी अखंड गुलू गुलू करत असतात, तसं कसं बरं जमावं आता ? हां, त्याजागी एखादा मित्र असेल तर मात्र जमेल. कसं कुणास ठाऊक बुआ !!

जरा विचार केला आणि वाटलं असं होणं स्वाभाविकच आहे की, अति परिचय आणि अति सहवासातून दुसरं काय होणार ?  माणसाला ना सतत नाविन्याचा ध्यास असतो. आपल्याला फक्तं त्याच गोष्टीबद्दल कुतूहल आणि आकर्षण वाटत असतं, ज्या बद्दल माहीत नसतं आणि नवरा तर दहा वर्षांमधे कोळून प्यायलेला असतो. मग अशा वेळी मित्रंच तर कामी येणार ना ? गप्पा मारायची जागा एखाद्या मित्रानी घेतली तर काय बिघडलं ? उगाच कंटाळून, मारून मुटकुन, आणि पर्याय नाही म्हणून एकमेकांना सगळं सांगायला हवं असं कुणी सांगितलं ? मन मोकळं होणं महत्वाचं, मग ते नवऱ्याकडे असेल किंवा मित्राकडे, नवरा बायको मधे प्रेम टिकुन राहिलं म्हणजे बास !

त्या मैत्रीमधे आणि मैत्री पलिकडच्या नात्यामधे एक बारीकशी रेश असते, त्याचं भान असलं म्हणजे झालं !! ते भान ठेवुन मैत्री जमली तर खुशाल करावी मैत्री आणि खुशाल करावं मन मोकळं, उगाच नवऱ्यावर तरी कीती जवाबदाऱ्या टाकाव्या ? 

Everything has a beauty

             Everything has a beauty..!

Voice Blog 7 आवाजाबद्दलच्या गैरसमजुती आणि अर्ध सत्य

गाणाऱ्यांसाठी सगळ्यात महत्वाची आणि तरीसुद्धा दुर्लक्षित गोष्ट म्हणजे आवाज. त्या आवाजाला थोडं महत्व प्राप्त करुन देण्याचा हा एक छोटासा प्रयत्न. गाणाऱ्यांची स्वतःच्या आवाजाबद्दल जागरुकता आणि त्याचा अभ्यास हा हेतु ठेवुन, डॉक्टर विद्याधर पंडित ह्यांच्या मार्गदर्शनाखाली लिहीलेले हे blog गायकांना उपयुक्त ठरतील अशी आशा आहे.

अनेक गायकांचे आवाजाबद्दल अनेक गैरसमज असतात. ते कुणाशी बोलले जात नाहीत, विचारले जात नाहीत, त्या बद्दल चर्चा होत नाही आणि त्या बद्दल सांगणारं ही कुणी भेटत नाही. अशा काही गैरसमजुती आणि त्याचं निवारण ह्याबद्दलचा हा लेख.

१. माझा आवाज चांगला नाही.

मुळात प्रत्येकालाच जन्मत: निर्दोष आणि निकोप आवाज मिळालेला असतो. चुकीच्या सवयींमुळे, चुकीच्या संस्कारांमुळे किंवा चुकीच्या वापरामुळे आवाज आपलं नैसर्गिक स्वरूप घालवुन बसतात किंवा बिघडतात.

२. सुगम संगीताला आवाज गोड असावा लागतो मात्र शास्त्रीय संगीताला कसा ही आवाज चालतो.

कुठल्याही गान प्रकारात आवाज गोडच असावा. काय गाणार हा मुद्दा दुय्यम आहे, मुळात माध्यम उत्तम असावं.

३. माझ्या आवाजाला कधीही काहीही होणार नाही.

कुठलाही आवाज, कुठल्याही कारणामुळे बिघडु शकतो. त्याकडे जागरूकता असल्यास आवाजाचे त्रास वेळीच लक्षात येतील आणि आवाज बिघडण्याचा कालावधी कमी करता येईल.

४. खर्ज साधाना केली की आवाज बिघडत नाही आणि बिघडलेला आवाज सुधारतो.

खर्ज साधनेमुळे नैसर्गिक आवाज सुधारतो पण ती केल्यास आवाजाला काही होणार नाही असे नाही. खर्ज साधनेत आवाज कसा वापरतो ह्यावर आवाजाचं बिघडणं किंवा न बिघडणं अवलंबुन आहे. 

५. खर्ज साधनेमुळे जेवढा आवाज खाली जातो तेवढाच वर जातो.

खर्ज साधना करत असताना तोंड, तोंडातला भाग, स्वर पट्टया, चेहरा आणि आवाज उत्पत्तिसाठी लागणारे सर्व स्नायु नैसर्गिक स्थितित असतात. त्या स्थितिची सवय करुन, तिच स्थिति ठेवुन गायल्यास, वरच्या पट्टीत ही सहज गाता येते आणि त्या सहजावस्थेत range वाढवण्याचा प्रयत्न केल्यास आवाज नैसर्गिक येतो.

६. गुरुचं अनुकरण केल्यास आवाज बिघडणार नाही.

आवाज बिघडण्याचं एक मुख्य कारण गुरुच्या आवाजाचं अनुकरण हे आहे. दोन आसमान गोष्टी समान करण्याच्या प्रयत्नात आवाज बिघडतो. अनुकरण शैलीचं, राग मांडणीचं किंवा घराण्यातल्या तत्वांचं करणं अपेक्षित असतं पण संगीत ही गुरुमुखी विद्या असल्याने मुख्यतः आवाजाचं अनुकरण केलं जातं. त्याबद्दल गुरु आणि शिष्य दोघांनी दक्ष असायला हवं.

७. आवाज हा तोंड, स्वरयंत्र, घसा, नाक, कान, vocal cords शी म्हणजेच केवळ अावाजाशी निगडीत अवयवांशी संबंधित आहे.

आवाज निर्मितीसाठी जवळ जवळ ३०० स्नायु कार्यरत असतात. ते सर्व नैसर्गिकरित्या कार्यरत होण आवाज निर्मितीसाठी कारणीभूत ठरतात. त्या व्यतिरिक्त functional problems मुळेही आवाजात दोष उत्पन्न होऊ शकतो. जास्त जोर लावुन गाणं, गाताना जीभ वर येणं, rangeच्या बाहेर ओरडुन गाणं ह्यामुळे ही आवाजाला त्रास संभावतो जो लगेच शारीरिक पातळी वर दिसून येत नाही. ह्या चुकांच्या पुनरावृत्तिने आवाजासंबंधी शारीरिक दोष निर्माण होतात.

८. शारीरिक किंवा मानसिक दोषांचा आवाजाशी संबंध नसतो. 

शारीरिक आणि मानसिक दोष सर्वप्रथम आवाजावर परिणाम करतात. शारीरिक स्वास्थ्य, उत्तम आवाजासाठी महत्वाचं आहे. व्यायाम मन प्रफुल्लित करतं आणि मन निरोगी असल्यास गाण्याची उर्मी जास्त असते.

भिती, आनंद, दुःख ह्या सारखे भाव सर्वप्रथम आवाजातून दिसून येतात, त्यामुळे मानसिक दोष, आवाज बिघडण्यासाठी कारणीभूत असतात. मानसिक त्रास उद्भवणार नाहीत असे शक्य नाही पण त्या त्रासांवरची आपली प्रतिक्रिया आपलं मानसिक स्वास्थ्य ठरवत असते. त्या प्रतिक्रियांवर ताबा मिळवता येणं मानसिक स्वास्थ्य निरोगी ठेवेते.

९. ENT specialist किंवा डॉक्टर आवाजातले कोणतेही दोष काढु शकतात.

वर सांगितल्याप्रमाणे functional problems शारीरिक पातळीवर दिसत नाहीत. आवाज फाटणे, खर येणे, सारखा आवाज बसणे, हवे तसे सूर न लावता येणे वगेरे सारखे त्रास, आवाजाच्या चुकीच्या वापरामुळे उद्भवतात. हे दोष शारीरिक पातळीवर लगेच दिसत नाहीत. जे दोष शारीरिक नाहीत त्यावर डॉक्टर किंवा ENT specialist उपाय करू शकत नाहीत, पण ते वेळेत लक्षात आले तर आवाज बिघडण्याचा काळ नक्कीच कमी करता येतो. ENT specialist किंवा डॉक्टर केवळ शारीरिक पातळीवरचे दोष सुधारु शकतात. 

१०. एकदा बिघडलेला आवाज सुधारत नाहीत.

आवाज कुठल्याश्या कारणामुळे त्याची नैसर्गिकता घालवुन बसतो. चुकीचा आवाज वापारायची सवय होते आणि कालांतरानी तोच आवाज योग्य वाटायला लागतो. असा आवाज नैसर्गिक नसल्यामुळे बिघडतो. ती नैसर्गिकता परत मिळवता आली तर कुठलाही बिघडलेला आवाज सुधारता येऊ शकतो.

११. रोजचा रियाज असेल तर आवाजाला काही होत नाही.

रोजचा व्यायाम असुनसुद्धा अनेक गोष्टींमुळे शारीरिक आजार उद्भवतात, तसेच रोजचा रियाज असून सुद्धा अनेक चुकिच्या गोष्टींमुळे आवाज बिघडु शकातात.

१२. रियाजाने आवाजातला कोणताही बिघाड दुरुस्त होतो.

सर्व सामान्यतः रियाज हा form चा केला जातो माध्यमाचा नाही. माध्यम चुकीचं वापरल्यास आवाज बिघडतो. रियाजातले सातत्य, आवाजातला दोष काढु शकत नाही.

१३. वयात अाल्यावर फक्त पुरुषांचे आवाज बदलतात.

वयात आल्यावर पुरूषांच्या आवाजात मोठ्या प्रमाणात बदल होतो म्हणून तो स्पष्ट जाणवतो. स्त्रियांच्या बाबतीत ही hormonal changes मुळे आवाजात तात्पुर्ता बदल होतो आणि आवाज पुर्वव्रत होतो. तो बदल किरकोळ आणि तात्पुर्ता असल्यामुळे जाणवत नाही एवढेच.

१४. प्रत्येक आवाजाचा दोष शारीरिक स्तरावर दिसतो.

आवाजाचा चुकिचा वापर आवाजात दोष निर्माण करतो, पण प्रत्येक दोष शारीरिक पातळी वर निर्माण व्हायला त्या चुकींची पुनरावृत्ति व्हावी लागते. त्या मधल्यावेळेत आवाजाचा त्रास जाणवतो पण शारीरिक पातळीवर दिसत नाही. 

१५. फक्त पुरुषांचे आवाज बिघडतात, बायकांच्या आवाजाला काही होत नाही.

कुणाचेही आवाज बिघडु शकतात, स्त्री पुरुषांचा त्याच्याशी संबंध नाही. पुरूष मुळात जोरकस गातात आणि नैसर्गिक आवाजापेक्षा जोरात गायल्यास आवाजाला त्रास होतो. ह्या कारणामुळे पुरूष गायकांना आवाजाचे त्रास जास्त उद्भवण्याची शक्यता असू शकेल.

१६. शास्त्रीय संगीत हे जोरकस आवाजात गायला हवे.

गाणं ऐकणाऱ्यावर प्रथम परिणाम होतो तो आवाजाचा. Form कुठलाही असो माध्यम परिणामकारक असावं. तो परिणाम जोरकस गाऊन आणि परिणामी आवाजाला त्रास देऊन करायचा का गोड गाऊन हा प्रत्येकानी विचार करण्याचा मुद्दा आहे.

१७. ऊंच स्वरात गायले तरंच गाणे गोड लागते.

ऊंच स्वरात गाऊन आवाज जास्त पातळ, हल्का आणि गोड लागतो पण तोच परिणाम खालच्या आवाजाही साधता येऊ शकतो. खालच्या पट्टित गाणारे अनेक यशस्वी गायक इतिहासात होऊन गेलेले आहेत.

१८. सर्व प्रकारचे आवाजाचे बिघाड मौनाने बरे होतात.

आवाजाचा अति वापर झाल्याने आवाज बिघडतात आणि ते दोष मौनाने बरे होऊ शकतात पण आवाज चुकीचा वापरायची सवय झाल्यास मौनाचा उपयोग होत नाही. 

१९. शास्त्रीय गायकांना आवाज साधनेची गरज नाही.

आवाज साधना ही माध्यमासाठी केली जाते. ती प्रत्येक गायकासाठी गरजेची आहे.

२०. शास्त्रीय संगीताचा आवाजाशी संबंध नाही.

शास्त्रीय संगीत हे राग मांडणी, राग विस्तार ह्यावर अवलंबून असलं तरी ते उत्तम रित्या ऐकणाऱ्यांपर्यंत पोचण्यासाठी, आणि ते जास्तीत जास्त परिणामकारक होण्यासाठी माध्यम तयार असणं गरजेचं आहे. आवाज नसलेले अनेक गायक यशस्वी असले तरी आवाज चांगला असता तर ते अधिक लोकांना आकृष्ट करु शकले असते हे लक्षात घ्यायला हवे.

२१. राग घोटले की आवाज तयार होतो.

गायकी आणि आवाज ह्या दोन भिन्न गोष्टी आहेत, त्यात गफलत करु नये. राग मांडणीत आवाज कसा वापरला हा वेगळा अभ्यासाचा विषय आहे.

२२. गायकीमुळे आवाज बिघडत नाहीत.

गायकी शिकत असताना, घराण्याच्या तत्वांचं चुकिचं अवलोकन केलं जातं आणि आवाज बिघडतात. अमुकच स्वरात गाणे, अमुकच पद्धतीनी आवाज काढणे, चुकीचे उच्चार करणे वगेरे सारख्या चुकिच्या गोष्टींचं अनुकरण केलं जातं आणि आवाज बिघडतो. 

२३. आवाज सुरेल करता येत नाही तो जन्मजात असतो.

रियाजातल्या सातत्याने आवाज सुरेल करता येतो आणि तो नैसर्गिकरित्या वापरल्यास सुरेल राहतो.

२४. अभ्यास राग विद्येचा करावा सुर अपोआप येतात.

राग अभ्यासाबरोबर अपेक्षित सुरेलपणा मिळवण्यासाठी सुरांची मेहनत गरजेची आहे.

२५. गायक मंडळी आवाजाची काळजी घेतात.

सर्वसामान्यपणे आवाजाला गृहीत धरलं जातं. आवाजाच्या किरकोळ तकरारींकडे दुर्लक्ष केलं जातं आणि म्हणूनचं गायक मंडळी आवाजाच्या बाबतीत असमाधानी दिसतात.

आवाजाची जात समजून त्याला योग्य ती काळजी घेणारे गायक, कमी दिसतात.

आवाज.. गाणाऱ्यांचं माध्यम’ या विषयावर अधिक माहितीसाठी आणि या विषयावरचे सगळे लेख वाचण्यासाठी follow करा sailypanse.blogspot.in

ध्येय

संध्याकाळी ७ ची meeting ठरली होती. घड्याळ नेहमीप्रमाणे सुसाट धावत होतं... ६:१५ . मनात चक्र सुरु झाली. घरातुन निघुन पोचायला ७ होतील. त्यात traffic. खणलेले रस्ते, पाऊस..ताबडतोब निघायला हवं.
घरातली मुलींची सोय बघुन, त्यांची पोटं भरून निघायची तयारी केली. कितीही वेळेत आवरलं तरी ऐनवेळी मुलींचं काहीतरी नवीन टुमणं निघतं आणि व्हायचा तो उशिर होतोच. धावत पळत हाॅटेल गाठलं. तिथे अजून कुणी पोचलं नव्हतं. एक table धरुन बसले.

अजुन डोक्यात घरची चक्र फिरत होती. घर आणि profession साठी असं on off चं बटण असतं तर बर झालं असतं. कामात असताना मुलींचा विचार बंद आणि घरात professional काम बंद ! असं झालं असतं तर घरात आणि profession वर १००% लक्ष केंद्रित झालं असतं आणि दोन्हीकडे जरा बरं काम करता आलं असतं. असो!

शेजारच्या टेबल वर एक बाई आणि तिची दोन मुलं बसली होती. ४ वर्षाचा मुलगा आणि ८ वर्षाची मुलगी. डोक्यतला विषय समोर live घडत होता. साहजिकच माझं लक्ष तिकडे गेलं.
" काय घेणार तू रोहित ? मस्त कुरकुरीत डोसा मागावु का ? का छान गोल गोल इडली खातोस ? " , ' मला नाई भूक तूच खा ',
" अरे असं रे काय करतोस , केवढी भूक लागली होती मगाशी, आता काय झालं " , वगेरे वगेरे typical आई मुलांचं संभाषण चालू होतं.
त्या मुलाचं कारण नसताना रडणं आणि आई चा patience संपलेला असताना अतिशय शांतपणे सगळं शिताफीनी handle करणं.

मला उगाचच त्या मुलाचा राग येत होता. ह्या मुलांमुळे देव जाणे किती बयकांचं career संपुष्टात येत असेल. अनेक ध्येय धूसर होत असतील. Career बद्दलची बाघितलेली स्वप्न धुळीला मिळत असतील. मुलं वाढवण्यात आनंद निश्चित अाहे तरीसुद्धा आपल्या career ची त्यासाठी आहूती देऊन खरचं किती बायका मनापासुन समाधानी असतील ?
आणि बायकांनीच मुला बाळांसाठी career सोडायचा मक्ता घ्यायचा का ? पुरूषांचं career तेवढं महत्वाचं ?
अनेक जणी मुलं सांभाळून career करत असतील पण ही तारेवरची कसरत करताना काय होतं हे त्यांचं त्यांनांच ठाऊक ! एवढं करुन समाज नावंच ठेवणार. हिला मुलांपेक्षा carrier महत्वाचं ! काय अडलय मुलांना पाळणा घरात ठेवुन नोकरी करायची ? ५ वर्ष नाही काही केलं तर नाही का चालणार वगेरे वगेरे !
मुलांकडे बघायला घरी कुणी नसेल तर हिला थांबायला हवं. नवरा दिवसभर बाहेर असेल तर हिला घरी थांबणं अपरिहार्यच अशा अनेक adjustments बायकांनीच करायला हव्यात. असो !!

ही बाई पण अशीच एक मुलांनां सांभाळणारी आई म्हणूनच एकटी आली असणार.
मला त्या अनोळखी बाई साठी उगाचच softcorner जागृत झाला.

तेवढ्यात आमची meeting सुरु झाली. अर्ध्या पाऊण तासात कामाचं बोलणं झालं, कॅाफी झाली आणि माझं लक्ष परत एकदा शेजारच्या टेबल कडे गेलं.

आधीचं दृश्य संपुर्णत: पालटलेलं होतं. मुलगा खूप maturity नी वागत स्वतःच्या हातानी पाव भाजी खात होता आणि ताई जवाबदारीनी त्याच्यकडे लक्ष देत, काय हवं नको ते बघत होती. टेबल वर फक्त दोघांनाच बघुन मी क्षणभर अस्वस्थ झाले आणि त्यांच्या आईला आजुबाजूला शोधु लागले. जवळच आई दिसली आणि मी अवाक झाले. ती बाई ४ टेबलं सोडुन  laptop ऊघडून २ सहकार्यांबरोबर खांद्याला खांदा देऊन काम करत होती. मी स्तब्ध झाले. तिच्याबद्दल अनेक विचार डोक्यात फिरू लागले.
प्रथम तिच्याबद्दल आदर वाटला, काम असताना, परिस्थिति प्रतिकूल असताना, कुठलीही सबब न सांगता ती कामासाठी हजर राहिली. मग तिचं कौतुक वाटलं, मुलांना इतक्या लहान वयात, इतकी समज देऊन, इतकं co-operate करायला शिकवल्याबद्दल, आणि मग तिचा हेवा वाटला. आजुबाजूच्या अनेक लोकांच्या करड्या नजरांचा तिच्यावर तसुभरही परिणाम होत नव्हता, कारण ती त्या सर्वांपेक्षा वर होती. तिच्या कामानी, तिच्या ध्येयानी आणि कर्तृत्वानी.

आमची meeting संपली आणि तेवढ्यात ती ही मोकळी झाली. जाता जाता तिला भेटले, एक घटका तिचा हात हातात घेतला आणि हसून बाहेर पडले. ओळख नसली तरी मला जाणवलेली प्रत्येक गोष्ट न बोलताच तिच्यापर्यंत पोचली होती, थोडी नजरेतुन आणि थोडी स्पर्शातून !!

Voice blog 6 आवाजाचे प्रकार ... भाग चार.. भसाडा आवाज

गाणाऱ्यांसाठी सगळ्यात महत्वाची आणि तरीसुद्धा दुर्लक्षित गोष्ट म्हणजे आवाज. त्या आवाजाला थोडं महत्व प्राप्त करुन देण्याचा हा एक छोटसा प्रयत्न. गाणाऱ्यांची स्वतःच्या आवाजाबद्दल जागरुकता आणि त्याचा अभ्यास हा हेतु ठेवुन, डॉक्टर विद्याधर पंडित ह्यांच्या मार्गदर्शनाखाली लिहीलेले हे blog गायकांना उपयुक्त ठरतील अशी आशा आहे.

आवाजाच्या प्रकारांमधे भसाडा आवाज हा एक प्रकार आहे. मुळात आवाज भसाडा करणं,ही एक क्रिया आहे. अनेक गैरसमजूतींमुळे ही क्रिया घडते. या आवाजात खूप जडत्व असते. बोलताना किंवा गाताना त्रास होत आहे असं ऐकणाऱ्याला वाटतं. ह्या आवाजात गोडी नसते, त्याचा volume किंवा amplitude गरजेपेक्षा खूप जास्त असतो, त्यात जोर दिसतो. गाणाऱ्याचे श्रम दिसतात. आवाज रूंद आणि बोजड असतो आणि तो तसा मुद्दाम केलेला दिसतो. ह्या आवाजात फिरत निर्माण करणं अवघड असतं. भसाडा आवाज ही एक progressive क्रिया आहे.

आवाज भारदस्त असावा, जाड असावा, जोरकस असावा, आवाजात गांभीर्य असावे, अशा अनेक गैरसमजुतीं मधून आवाज भसाडा काढला जातो. कुणाचे चुकीचे अनुकरण करुन ही आवाज जाड आणि परिणामी भसाडा होत असतो. ह्या आवाजात अति जास्त ताकद लावल्यामुळे आवाजातला मुळातला गोडवा निघून जातो पण हा आवाज जोरकस असल्यामुळे ऐकणाऱ्यांवर प्रभाव निर्माण करतो. मुळातली नैसर्गिक पट्टी उतरते आणि resonance निघून जातो. ह्या आवाजामधे स्वर पट्टायांची स्पंदन क्षमता कमी होते .भसाड्या आवाजात, आवाज निर्मितीच्या वेळी अति जास्त जोर देऊन उच्छवास होत असतो, त्यामुळे आवाज असांगितिक होतो, त्यातला गोडवा नष्ट होऊन नाद संकल्पनेच्या बाहेर जातो. आवाजाची range कमी होते. अशा भसाड्या आवाजात जडत्व असते, सहज गाण्याची क्रिया मंदावलेली असते आणि सूक्षमता निघून गेलेली असते. सहज गाता येत नाही म्हणून अधिक जोर दिला जातो आणि परिणामी आवाज अधिक भसाडा होतो. गेलेल्या आवाजाचा tone, compensate करण्यासाठी अधिक श्वास घेऊन जोर वाढवला जातो आणि गायक त्याने स्वतः तयार केलेल्या एका viscious cycle मधे अडकून जातो.
ह्या लोकांना गाताना त्रास होताना सहज दिसून येतो पण सवयीमुळे स्वतः गायकाला तो जाणवत नाही.

ह्या आवाज निर्मितीची शारीरिक क्रिया आता आपण समजून घेऊ.

आपला मेंदू आणि स्वर पट्टया ह्यांना जोडणाऱ्या nerve ला Vegas nerve असे म्हणतात. आपल्या स्वर पट्टयांमधे स्पंदन उत्पन्न करायचं काम, आणि स्वर पट्टयांना ताणून धरायचं काम Vegas nerve करत असते. ही निर्माण झालेली स्पंदनं, आधी तोंडातल्या हवेमधे हस्तांतरित (transfer ) होतात आणि हवे मार्फत बाहेर पडून कानापर्यंत पोचतात. आपला उच्छवास म्हणजे, ही निर्माण झालेली स्पंदनं कानापर्यंत पोचवायचं एक माध्यम आहे.

नैसर्गिक श्वासोच्छास चालू असताना स्वर पट्टया एकमेकांपासून लांब स्थित असतात आणि आवाज निर्मितीची क्रिया घडण्याच्या वेळेला स्वर पट्टया Vegas nerve मुळे एकमेकांजवळ आणल्या जातात. आवाज निर्मितीमधे स्वर पट्टयांचं जवळ येणं ही एक महत्वाची क्रिया आहे. ह्या स्वर पट्टयांचं स्पंदन होताना हवेचा जोर (controlled) मर्यादित असायला हवा. हा हवेचा जोर जास्त असल्यास स्वर पट्टया विलग ( लांब ) व्हायचा प्रयत्न करतात. भसाडा आवाज असणाऱ्या गायकांमधे हवेचा जोर मर्यादेपेक्षा खूप जास्त असतो. ह्यामुळे स्वर पट्टया लांब जायचा प्रयत्न करतात आणि आवाज निर्मिती होत असल्यामुळे त्याच वेळी जवळ यायच्या प्रयत्नात असतात. ह्या परस्पर विरुद्ध क्रियेमुळे स्वर पट्टयांच्या कडा अनियमित घासल्या जातात आणि त्यावर घट्टे पडतात. आवाज भसाडा ऐकु येतो. हे असेच चालू राहिल्यास आवाजाला त्रास होऊन पुढे singer’s nodule होतो आणि आवाज पूर्णत: खराब होतो.

गाताना श्वास ही energy सुद्धा फार जवाबदारीने आणि आवश्यक तेवढीच वापरली पाहिजे अन्यथा आवाजातली आणि पर्यायाने गाण्यातली गोडी निघून जायला वेळ लागत नाही. साधना करत असताना कधीही टोकाला जाण्याची भूमिका टाळून मध्य मार्ग स्वीकारला पाहिजे. श्वास भरपूर घेतला तरी उच्छवास मर्यादित व्हायला पाहिजे ज्यानी आवाजाची जाडी आवश्यकतेपेक्षा वाढणार नाही. आवाज जाड नसून परिणामकारक असायला हवा ह्याकडे गायकाचं लक्ष असायला हवं.

आवाज.. गाणाऱ्यांचं माध्यम’ या विषयावर अधिक माहितीसाठी आणि या विषयावरचे सगळे लेख वाचण्यासाठी follow करा sailypanse.blogspot.in

Voice blog 5 आवाजाचे प्रकार ... भाग तीन .. भोंगळ आवाज

गाणाऱ्यांसाठी सगळ्यात महत्वाची आणि तरीसुद्धा दुर्लक्षित गोष्ट म्हणजे आवाज. त्या आवाजाला थोडं महत्व प्राप्त करुन देण्याचा हा एक छोटसा प्रयत्न. गाणाऱ्यांची स्वतःच्या आवाजाबद्दल जागरुकता आणि त्याचा अभ्यास हा हेतु ठेवुन, डॉक्टर विद्याधर पंडित ह्यांच्या मर्गदर्शनाखाली लिहीलेले हे blog गायकांना उपयुक्त ठरतील अशी आशा आहे.

शास्त्रीय संगीत गाणाऱ्यांमधे आवाजाशी निगडित अनेक गैरसमज दिसून येतात. त्यातला एक समज असा की गाणं परिणामकारक होण्यासाठी आवाज भारदस्त असावा, किंवा,  हलका आणि सहज काढलेला आवाज शास्त्रीय संगीतासाठी योग्य नसतो.

आवाजाला वजन असणं, आवाज भारदस्त असणं, आवाजाला जाडी असणं आणि आवाज परिणामकारक असणं या चार भिन्न गोष्टी आहेत परंतु गायक आणि वादाकांमधे याबाबत फारशी बौधिक स्पष्टता दिसत नाही. विचारांच्या ह्या गोंधळामुळे आवाज मुद्दाम मोठा काढणं, भारदस्त वाटावा म्हणून खर्जात गाणं किंवा तार सप्तकात जोर लावून ओरडणं, आवाजाला कडक करणं, पट्टी खाली वर ठेवण इत्यादि भ्रामक आणि चुकीच्या गोष्टी, गैरसमजूत किंवा अज्ञानातून केल्या जातात.

वर नमूद केलेले चार प्रकार आपण आधी समजून घेऊ.

१. वादकांमधे हाताला वजन असणं किंवा गाणऱ्यांमधे आवाजाला वजन असणं, ह्याचा अर्थ जाडी किंवा बोझा, किंवा अधिक ऊर्जा वापरणं असा नसतो. कलेच्या क्षेत्रात हे वजन म्हणजे कमी ऊर्जा (energy) वापरुन जास्तीत जास्त कलात्मक परिणामकारकता साधणं अशा अर्थानी आहे. अधिकाधिक रियाजाने असा कलात्मक परिणाम साधता येतो.

२. आवाजाची जाडी त्याच्या volume शी निगडीत आहे. जाडी असलेला आवाज परिणामकारक असेल असं नाही.

३. आवाजात भारदस्तपणा अनेक गोष्टींमुळे येऊ शकतो. त्यातलं एक कारण volume आहे. घुमाऱ्यामुळे आवाज भारदस्त येऊ शकतो. चुकिच्या भोंगळ उच्चारणामुळे आवाज भारदस्त वाटु शकतो. या सर्व गोष्टींच्या संयोजनामधूनही (combination) आवाज भारदस्त वाटु शकतो.

४. ऊर्जा (energy) कमी वापरून अधिक काटेकोर सुरेल आवाजाला, अधिक आसयुक्त आवाजाला, अधिक घुमारा निर्माण होऊन या सर्वातून जास्तीत जास्त कलात्मक परिणाम साधणाऱ्या आवाजाला परिणामकारक आवाज म्हणता येईल. असा गुणवान आवाज वजनदार आणि प्रभावी असतो. अशा आवाजाच्या सांगीतिक परिणामामधे आवाजाची मधुरता, ऐकणाऱ्याचे लक्ष वेधून घेण्याची आकर्षकता, नादसम्मोहन करण्याची क्षमता असते. असा वजनदार आवाज सशक्त असतो परिणामकारक असतो आणि संगीतोपयोग असतो. स्वर्गीय पंडित भीमसेन जोशी ह्यांच्या आवाजात हा वजनदारपणा ओतप्रोत भरलेला दिसतो. हे नीट समजले नाही तर उगाच बोजड अवाज काढून, अति शक्ति लावून किंवा शीरा ताणून, चेहरे वेडे वाकडे करुन अति कष्ट करुन गाणं, हे दिसून येत.

आता आपण भोंगळ आवाजाची निर्मिती कशामुळे होते ह्याचा विचार करु.

भोंगळ आवाज मुळात अपरिणामकारक असतो. परिणाम शून्यता ही अनेक गोष्टींमुळे येते. हा आवाज सुराला चिकटत नाही कारण ह्याला अपेक्षित उंची नसते. नादाच्या अपेक्षित विशिष्ट उंचीच्या आसपास हा आवाज असतो त्यामुळे सुरेलपणाचा परिणाम अशा आवाजात निर्माण होत नाही. तो आसपास असल्यामुळे तो बेसुर आहे असे ही जाणवत नाही आणि त्याचवेळी ह्या आवाजाला पोकळपणा असतो. भरीव जाडी नसते.

खऱ्या मोठया आवाजाच्या ऐवेजी हा पोकळ वासा बड्या घराचा आभास निर्माण करायचा प्रयत्न करतो.

भोंगळ आवाजाची जी गुणवत्ता असते ती घुमाऱ्यामुळे निर्माण न होता म्हणजेच प्रत्यक्ष सहनादांच्या निर्मितीतून न होता, चुकीच्या आणि अस्पष्ट वर्णोच्चरणामुळे ( अ आ ई )होते.

आवाज भारदस्त वाटण्यासाठी अनेक गायक मंडळी विशेष करुन पुरुष गायक, असा आवाज काढायचा प्रयत्न करतात. असे करुन भारदस्तपणा येत नसून पोकळ आणि फुसका आवाज येतो. असे आवाज परिणाम साधत नाहीत. असा आवाज गोड असेलच असे नाही.

खऱ्या जाडीसाठी आवाजाला मोठा amplitude असतो. अशा ध्वनीची आंदोलन किंवा लाटा ( sound waves ) ह्या खूप जास्त उंचीच्या आणि खोलीच्या असतात. भोंगळ आवाजात तसे नसते.

असे भोगळ अावाज बहुत करुन गुरुच्या किंवा कुणाच्या तरी आवाजाचे अनुकरण करून काढले जातात. गुरुच्या भारदस्त आवाजाची नक्कल केली जाते पण तो आवाज कशामुळे भारदस्त येतो ह्याचा अभ्यास नसतो. उच्चरणात स्पष्टता आली की आवाजातला भोंगळपणा निघुन जायला मदत होते. म्हणून गायकाने स्पष्ट उच्चारणा कडे लक्ष द्यावे. Volume पेक्षा स्वच्छ उच्चार केले तर आवाजातला भोंगळपणा निघुन जाईल.

आवाज.. गाणाऱ्यांचं माध्यम’ या विषयावर अधिक माहितीसाठी आणि या विषयावरचे सगळे लेख वाचण्यासाठी follow करा sailypanse.blogspot.in