श्रावण

जानेवारी, फेब्रुवारी, मार्च, एप्रिल .... हे इंग्रजी महीने मनात आणि डोक्यात इतके पक्के बसलेत, की चैत्र वैशाख ज्येष्ठ....हे महीने कधी सुरु होतात आणि संपतात कळत ही नाहीत आमच्या पिढीला. लहानपणी आईनी मराठी महीने पाठ करुन घेतले तेवढाच काय तो संबंध. असं असताना तो श्रावण कधी येऊन जातो ह्याचा पत्ता तरी कसा लागणार ? आणि ज्या महिन्याचा येण्याचाच पत्ता लागत नाही त्या महिन्याचं कोड कौतुक तरी आम्ही कसे करणार ?

लहानपणी आईकडून श्रावणाचं खूप महत्व ऐकलं होतं. तिला पूजा-अर्चा करताना बघितलं होतं. दान धर्म करताना पाहिलं होतं. श्रावाणात आमच्या घरी सत्यनारायणाची पूजा हमखास व्हायची. एखाद्या शुक्रवारी मावशी जेवायला यायची आणि एका शुक्रवारी, आम्ही सगळे आजीकडे जायचो जेवायला. मेनू मात्र ठरलेला..पुरण पोळी.. धमाल असायची. श्रावाणातल्या अशा अनेक आठवणी मनात घर करुन आहेत.

आता श्रावण म्हणला की स्वैपाकाच्या बाईंच्या हातची पुरण पोळी होते, सगळ्यांच्या वेळा जमल्याच तर सत्यनारायण पूजाही होते, पण पूर्वीचा धार्मिक भाव मात्र निश्चित कमी झाला. अजून १०- १५ वर्ष हे असंच चालेल ही बहुधा पण त्यानंतर कोण पाळणार श्रावण, कोण जपणार परंपरा ..? 

जुन्या रुढी, पूर्वी पासून चालत आलेल्या परंपरा, बुरसटलेल्या आहेत आणि सध्याच्या काळात त्या जपणं निव्वळ अशक्य आहे, असं मानणारी आमची पीढी या पुढे श्रावणातले सण, चाली रीती सांभाळेल ही अपेक्षा जरा जास्त होते..नाही का?

जुन्या परंपरा जपत त्याचा कोडकौतुक करायला आम्हाला वेळ ही नाही आणि इच्छाही. ह्या पद्धति आम्हाला बांधून किंवा अडकवून ठेऊ शकत नाहीत. घर सांभाळून व्यवसाय-नोकरी संभाळणाऱ्या आम्ही मुली ह्या चाली रीतींसाठी वेळ ही देऊ शकत नाही.

न सुट्टी घेऊन नागोबाची पूजा करायला किंवा दूध द्यायला आम्हाला वेळ आहे, न झोके खेळत बसायची आम्हाला इच्छा आहे, न मेंदी काढत जागत बसण्याची आम्हाला क्रेज ! 

वर्षानुवर्षे आपल्या आया सासवा करताएत म्हणून ह्यात अडकण, प्रैक्टिकली शक्य नाही आम्हा मुलींना....

अगदी काल परवा पर्यंत ह्याच मताशी मी ही सहमत होते. पण सहज विचार केला आणि लक्षात आलं की ह्या सगळ्या पद्धति बायकांना बांधून ठेवण्यासाठी नसून त्यांना मोकळं करण्यासाठीच असाव्यात. रोजचं कंटाळवाणं, धकाधकीचा रूटीन, बाजूला सारून मोकळा श्वास घेण्याची संधी देणाऱ्याच असाव्यात..! त्या दृष्टिनी आपण कधी बघतच नाही ..एवढंच!!

पूर्वी फक्त चूल आणि मुल करत घरात बसणारी बाई श्रावणात घराबाहेर पडत असेल, निसंकोचपणे. जंगलातून रानातून फिरुन, विहार करत असेल, मोकळेपणाने. मैत्रिणींमधे मिसळून झोके खेळत असेल, स्वैरपणे. सासरचा सगळा व्याप विसरून, सगळी बंधनं झुगारून, सगळा जाच सोडून माहेरपणासाठी जात असेल, स्वच्छंदपणे..

रात्री सगळ्या मैत्रिणी जागून मेंदी काढत असतील, गप्पांची मैफल रंगत असेल रात्रभर, चेष्टा मस्करीने पहाट उजाडत असेल. नागाची पूजा करायची म्हणून सगळ्या जणी ठेवणीतल्या साड्या काढत असतील. लग्नातले दागिने परत एकदा घालून मिरवत असतील. नटुन थटून ,सगळ्याजणी मिळून, नागराजाचं दर्शन होतए का, हे बघायला शेतात माळ रानात मनसोक्त फिरत असतील. जंगलातल्या रानमेव्याचा आनंद लुटत असतील. घरी जाऊन आईच्या हातच्या स्वैपाकाचा मनमुराद आनंद घेऊन मनसोक्त झोपत असतील.

आज सगळं बदललं असलं तरी, सततच्या ताणावाखाली जगणाऱ्या बायकांची, मोकळं होण्याची गरज अजुनही तशीच आहे. केवळ ह्या सगळ्या परंपरा जुन्या, बुरसटलेल्या म्हणून त्याच्याकडे बघु नका.

मोकळं होण्याची संधी समजून ह्या सगळ्या गोष्टी गंमत म्हणून एकदा करून बघा.

खरच घरासमोर एखादा झोका बांधून मैत्रिणींबरोबर खेळून बघा, बाजारातून अावर्जुन सगळा रानमेवा आणून, जाणीवपूर्वक त्याची गोडी चाखून बघा, ऑफिसला चक्क सुट्टी टाकून रात्रभर गप्पा मारत बसा, एकमेकांच्या सुख दुःखाची चौकशी करत प्रेमाचा आधार देऊन बघा, पार्लरमधे न जाता स्वतः एकमेकींना मेंदी काढत बसा, खरंच एखादा साप दिसतोय का हे बघायला, मैत्रिणी मिळून लांब डोंगरावर पिकनिक ला जा, सगळ्या बहिणी ठरवून, भावाकडे दिवसभर माहेरपणाला जा आणि मग तुम्हाला जाणवेल ह्या सगळ्या सणांमागचा खरा उद्देश, त्यातून मिळणारा आनंद, समाधान इतक्या वर्षांनंतर अजूनही तसंच टिकून आहे ..!

Voice blog 1 आवाज .. गाणाऱ्यांचं माध्यम

गाणाऱ्यांसाठी सगळ्यात महत्वाची आणि तरीसुद्धा दुर्लक्षित गोष्ट म्हणजे आवाज. त्या आवाजाला थोडं महत्व प्राप्त करुन देण्याचा हा एक छोटसा प्रयत्न. गाणाऱ्यांची स्वतःच्या आवाजाबद्दल जागरुकता आणि त्याचा अभ्यास हा हेतु ठेवुन, डॉक्टर विद्याधर पंडित ह्यांच्या मर्गदर्शनाखाली लिहीलेले हे blog गायकांना उपयुक्त ठरतील अशी आशा आहे.

शास्त्रीय संगीताला अनेक वर्षांची खूप मोठी परंपरा लाभलेली आहे. गायकी, तंत्र, विद्या, शास्त्र, कला, घराणी या अनेक स्तरांवर तज्ञांनी सखोल अभ्यास केलेला आहे, पण काही अपवाद वगळता गाणाऱ्यांचं माध्यम, आवाज ह्या विषयाकडे मात्र दुर्लक्ष झालेलं दिसतं.

कुठलं ही वाद्य शिकणाऱ्याला त्या वाद्याची सखोल माहिती असावी लागते. त्याच्या tone चं, sound चं, बिघाडाचं, दुरुस्तीचं ज्ञान असावं लागतं तसंच गाणाऱ्यांना ही अापल्या माध्यमाचा अभ्यास असणं अत्यंत महत्वाचं आहे. खूप वर्ष ज्ञान घेऊन, रियाज करुन, मेहनत घेऊन आवाजानी साथ दिली नाही तर सगळं वाया गेल्यासारखंच आहे ह्याची जागरुकता गाणाऱ्यांमधे येणं गरजेचं आहे.

बहुतेक गायकांना या विषयावर कुणी शिकवलेले नाहीत. स्वानुभवावर त्यांनी स्वतःचे आवाज सांभाळले पण त्यांच्या अनुभवावर आपल्या आवाजाचा दर्जा टिकु शकत नाही हे प्रत्येक गायकानी लक्षात घ्यायला हवं कारण प्रत्येकाच्या आवाजाचा गुणधर्म, प्रत्येकाच्या प्रेरणा आणि प्रत्येकाची शारीरिक क्षमता वेगळी आहे. एवढेच नव्हे तर बिघडलेले आवाज सुधारण्याची प्रक्रियाही प्रत्येकाची वेगळी असते.

परदेशात या विषयावर खूप अभ्यास केलेला दिसतो पण आपल्याकडे आजही नवीन गाणं शिकणाऱ्याला पहिल्या दिवसापासून राग संगीत शिकवले जाते. शिकवण्याचा भर केवळ स्वर रचना, चिजा, ख्याल, रागातील मांडणी यावर असतो, आवाजावर नाही.

प्राध्यापक बी॰आर० देवधर, या विषयावर अभ्यास करणारे पहिले भारतीय होते पण त्याचं महत्व आणि त्यांचा अभ्यास दुर्दैवाने गाणाऱ्यांपर्यंत पोचलेला दिसत नाही. या उलट त्या काळात त्यांची थट्टा झाली.

Voice culture या विषयावर पाश्चात्य लोकांनी खूप अभ्यास केला आणि त्याच्या सखोल अभ्यास आपल्या काही मंडळींनी केला पण तो आहे तसा शास्त्रीय संगीताला लागू होऊ शकत नाही कारण आपल्या आणि पाश्चात्य संगीतात खूप फरक आहे. त्यांची भाषा, उच्चार, आवाज लावायची पद्धत, त्यांचा आकार, त्यांचा ठहराव आपल्या संगीतापेक्षा वेगळा आहे हे विसरुन चालणार नाही. 

सोन्याचा अलंकार घडवताना दागिन्याच्या कलाकुसरीवर भर असावा पण तेवढेच लक्ष त्याच्या शुद्धतेकडे असावे. आपलं गाणं सर्व बाजुनी परिपक्व होण्यासाठी आपल्या माध्यमाचा अभ्यास होणं अत्यंत गरजेचं आहे. आपला आवाज अनेक वर्ष आपल्या मनाप्रमाणे वापरता यावा, तो बिघडत असल्यास वेळीच समजावे आणि त्याकडे दुर्लक्ष होऊ नये यासाठी आवाजाचा अभ्यास अपरिहार्य आहे. हा अभ्यास आपल्या मार्फत पुढच्या पिढीपर्यंत पोचावा ही आपली जवाबदारी आहे. प्रत्येक गायकाचा संगीताबरोबर माध्यमाचा अभ्यास झाल्यास सांगीतिक वाटचाल अधिक यशस्वी होईल हे गायकांनी लक्षात घ्ययला हवे !

आवाज.. गाणाऱ्यांचं माध्यम’ या विषयावर अधिक माहितीसाठी आणि या विषयावरचे सगळे लेख वाचण्यासाठी follow करा sailypanse.blogspot.in

Sound Wave Art

SOUND WAVE ART

लहानपणापासून microphone ची ओळख झाली होती पण studio मधे गायची माझी ती पहिलीच वेळ ! काचेच्या या बाजूला मी आणि पलीकडे रेकोर्डिस्ट. मी गायला लागले आणि  पलीकडून recordist गाणं ऐकत आणि बघत होता. हो ! बघत होता, soundwave च्या स्वरूपात. गाणं संपवून माझा आवाज ऐकायची आणि बघायची मलाही तितकीच उत्सुकता होती.
गाणं record झालं. मी माझा आवाज पहिल्यांदाच दृश्य स्वरूपात बघत होते. काय सुंदर होता तो graph. कुठे लहान कुठे, मोठा, कुठे बारीक, कुठे जाड, कधीतरी तुटक तरीही प्रवाही. नादाच्या त्या दृश्य स्वरूपाच्या मी प्रेमात होते. ह्या स्वरलहरींवर काम करणाऱ्या तमाम रेकोर्डिस्ट लोकांचा मला हेवा वाटत होता. कुठे आवाज चिरकला, कुठे फाटला हे सगळं ह्या रेकोर्डिस्ट लोकांच्या नजरेतून सुटत नव्हतं. Ideal soundwave कशी हवी, कुठे बारीक, कुठे जाड ह्याचा त्यांचा बारीक अभ्यास होता. आवाजाची आस कशी टिकली किंवा टिकली नाही हे sound wave दाखवत होती. एकुण आहे तसा शुद्ध, निर्लेप आवाज माझ्या समोर होता. 

                                       

गाणं final झालं तरी ती sound wave माझ्या नजरेसमोरुन जाईना. एखाद्या constructor ला आपण केलेला रस्ता सुंदर दिसतो किंवा एका दुकानदाराला फळ्यावर  छान मांडून ठेवलेलं सामान सुंदर दिसतं तसं मला ती sound wave खूप सुंदर दिसत होती. दिसायला आकर्षक असणारी ही गाण्याची soundwave आपल्याकडे असावी असं माझ्या मनानी घेतलं, निदान त्यातला एखादा तुकडा तरी माझ्या नजरे समोर असवा असं वाटायला लागलं. 

ह्या प्रसंगाला अनेक वर्ष झाली. Sound wave प्रत्यक्षात काही उतरली नाही, पण विषय मात्र डोक्याच्या कोपऱ्यात कुठेतरी होताच. मैत्रिणी बरोबर नेहमीच्या creative गप्पा मIरताना परत एकदा तोच विषय निघाला आणि ह्या हट्टाला आम्ही साकारायला लागलो. आवाजाचे, रागांचे, कागदांचे आणि रंगांचे अनेक experiments करत आम्हाला आमची final sound wave मिळाली.

                                   

Soundwave नजरे समोर होती, आवडत्या रागांमधे होती तरी अजून काहीतरी राहतय असंच वाटत होतं. एक गाणारी म्हणून मला त्या sound wave चं महत्व होतं. इतर गाणाऱ्यांना, रेकोर्डिस्टना ती जवळची वाटेल पण सर्वसामान्य लोकांचं काय ज्यांनी हा प्रकार कधी बघितलाच नव्हता ?! त्यांच्यासाठी ह्या दृश्यस्वरूपा बरोबर ती ऐकु येणं ही तितकंच गरजेचं होतं. आमचे पुढचे प्रयत्न सुरू झाले आणि परत एकदा खूप experiments नंतर technology च्या सहाय्यानी आवाज ऊमटु लागला. आता ही soundwave परिपूर्ण होती. एक कलाकार किंवा एक रसिक म्हणून ती आपल्या भिंतीवर असण्याचं माझं स्वप्न पूर्णत्वाला गेलं होतं..! 
त्या सुंदर स्वप्नाचं नाव आहे Framing Raagas....by Saee-ly.
ते स्वप्न ज्या मैत्रिणी बरोबर बघितलं ती माझी मैत्रिण, एक उत्तम गायिका आणि एक सर्जनशील कलाकार Saee Tembhekar.
आमच्या पसंतीचे पहिले चार राग, जे भिंतीवर सजले ते आहेत Ahir Bhairav, Brindavani Sarang, Bhimapalasi आणि Bhoopali.