गाणाऱ्यांसाठी सगळ्यात महत्वाची आणि तरीसुद्धा दुर्लक्षित गोष्ट म्हणजे आवाज. त्या आवाजाला थोडं महत्व प्राप्त करुन देण्याचा हा एक छोटसा प्रयत्न. गाणाऱ्यांची स्वतःच्या आवाजाबद्दल जागरुकता आणि त्याचा अभ्यास हा हेतु ठेवुन, डॉक्टर विद्याधर पंडित ह्यांच्या मर्गदर्शनाखाली लिहीलेले हे blog गायकांना उपयुक्त ठरतील अशी आशा आहे.
आवाजाच्या वेगवेगळ्या परिमीतींचा आपण मागच्या भागात विचार केला.
Frequency, amplitude आणि resonance या तीन गोष्टींच्या फरकांनी आवाज वेगवेगळे ऐकु येतात. प्रत्येक आवाजात शरीर धर्माप्रमाणे ह्या तीन्ही गोष्टी वेग-वेगळया क्षमतेच्या असतात. ह्या फरकामुळे प्रत्येकाचा आवाज वेगळा ऐकु येतो.
कोणताही अावाज हा ऐकणाऱ्यावरही अवलंबून असतो. प्रत्येकाला तो वेगळा ऐकु येतो. प्रत्येकाच्या मनातले आराखडे, आवडी निवडी, अनुभव ह्यावर तो अवलंबून असतो. उदाहरणार्थ पोवाडा ऐकणाऱ्याला सांगीतिक आरडा ओरडा, जोरकसपणा, खुलेपणा, मोकळा आवाज जास्त भावतो. सुर थोडा कमी जास्त झाला तरी त्याला ते खूप खटकत नाही
उंची (frequency) ,जाडी ( amplitude) आणि गुण विशेष (timbre) ह्या तिन्ही गोष्टींच्या फरकामुळे निर्माण होणारे वेग-वेगळे भरकटलेले आवाज आता आपण बघु.
यातला आवाजाचा पहिला प्रकार: चपटा आवाज.
हा आवाज ऐकु येताना आवाज बंद असल्याचा भास होतो. हा बद्दपणा किंवा मोकळेपणाचा अभाव, हा अनेक गोष्टींमुळे निर्माण होऊ शकतो. चुकीच्या वांग्मयीन शब्दोच्चारणामुळे हा येऊ शकतो. हा अवाज असलेली लोकं उच्चार करताना भोंगळ उच्चार करतात.
अ, आ, ई सारखे स्वर घशात निर्माण होत असले तरी घशापासून आवाज बाहेर येईपर्यंत, तिथे किंवा पुढील मार्गात कुठेतरी अकुंचन ( constriction ) होते, बंदपणा किंवा दाब निर्माण होतो. ह्याला अनेक गोष्टी कारणीभूत असू शकतात. जीभ अति मागे केल्यामुळे किंवा, जिभेच्या चुकीची हालचालीमुळे, जबड्याच्या अकुंचनामुळे, गालाच्या किंवा चेहऱ्याच्या स्नायुंमधल्या अकुंचनामुळे वगेरे हे होते.
स्वर वर्ण घशात योग्य प्रकारे निर्माण होऊन सुद्धा तोंड किंवा जबडा पुरेसा न उघडल्यानेही आवाज चपटा ऐकु येतो. असे गायल्यामुळे चेहऱ्याच्या स्नायुंवर ताण येतो आणि आवाज कृतीम वाटतो. ह्या आवाजामधे volume कमी होत नाही तर resonance बदलतो, तो दाबला जातो. एखाद्या पाण्याच्या नळीचं तोंड दाबल्यास त्याचा जोर कमी होत नाही तर चिळकांडी उडते, तसा प्रकार ह्या चपट्या आवाजाच्या बाबतीत होतो. हे अवाज धारदार वाटु शकतात पण ते मोकळे किंवा खुले नसतात.
आवाजातील हा दोष काढण्यासाठी दोष नक्की कुठे आहे ह्याचा अभ्यास करायला हवा. आपण स्वर वर्ण कुठे उच्चारले, कुठे अकुंचन झाले, जबडा किती उघडला, जीभ कुठे ठेवली की आवाज योग्य वाटतो हे ऐकुन ठरवायला हवे. उच्चरणात सुधारणा करायला हवी. स्वर वर्ण उच्चारण घशात होत आहे ह्याची खात्री करुन, तोंड पुरेसं उघडल्यास, आणि कुठे अकुंचन होत नाही ह्याची खात्री केल्यास सुधारणा जाणवेल. तसेच जबड्याचे joints ताणून उघडझाप केल्यास आवाजात मोकळेपणा येईल. चेहऱ्यावर ताण निर्माण न झाल्याने आवाज नैसर्गिक यायला मदत होईल. ‘सुध मुद्रा सुध बानी’ ही उक्ति लक्षात ठेवून गायल्यास उपयोग होईल. आवाज दाबून काढल्याऐवेजी मोकळा सोडल्यास खुला ऐकु येईल. तो हलका काढल्यास नैसर्गिक ऐकु येईल. हा हलकेपणा त्याच्या सहजतेशी निगडीत आहे volumeशी नाही हे लक्षात असावे.
चपटे आवाज, गायकास अज्ञानामुळे जोरकस वाटतात. ते खरे बंद असतात आणि त्यात सांगीतिक माधुर्य नसते हे गाणाऱ्यानी समजून घेतले पाहिजे.
आवाज.. गाणाऱ्यांचं माध्यम’ या विषयावर अधिक माहितीसाठी आणि या विषयावरचे सगळे लेख वाचण्यासाठी follow करा sailypanse.blogspot.in
