Voice blog 1 आवाज .. गाणाऱ्यांचं माध्यम

गाणाऱ्यांसाठी सगळ्यात महत्वाची आणि तरीसुद्धा दुर्लक्षित गोष्ट म्हणजे आवाज. त्या आवाजाला थोडं महत्व प्राप्त करुन देण्याचा हा एक छोटसा प्रयत्न. गाणाऱ्यांची स्वतःच्या आवाजाबद्दल जागरुकता आणि त्याचा अभ्यास हा हेतु ठेवुन, डॉक्टर विद्याधर पंडित ह्यांच्या मर्गदर्शनाखाली लिहीलेले हे blog गायकांना उपयुक्त ठरतील अशी आशा आहे.

शास्त्रीय संगीताला अनेक वर्षांची खूप मोठी परंपरा लाभलेली आहे. गायकी, तंत्र, विद्या, शास्त्र, कला, घराणी या अनेक स्तरांवर तज्ञांनी सखोल अभ्यास केलेला आहे, पण काही अपवाद वगळता गाणाऱ्यांचं माध्यम, आवाज ह्या विषयाकडे मात्र दुर्लक्ष झालेलं दिसतं.

कुठलं ही वाद्य शिकणाऱ्याला त्या वाद्याची सखोल माहिती असावी लागते. त्याच्या tone चं, sound चं, बिघाडाचं, दुरुस्तीचं ज्ञान असावं लागतं तसंच गाणाऱ्यांना ही अापल्या माध्यमाचा अभ्यास असणं अत्यंत महत्वाचं आहे. खूप वर्ष ज्ञान घेऊन, रियाज करुन, मेहनत घेऊन आवाजानी साथ दिली नाही तर सगळं वाया गेल्यासारखंच आहे ह्याची जागरुकता गाणाऱ्यांमधे येणं गरजेचं आहे.

बहुतेक गायकांना या विषयावर कुणी शिकवलेले नाहीत. स्वानुभवावर त्यांनी स्वतःचे आवाज सांभाळले पण त्यांच्या अनुभवावर आपल्या आवाजाचा दर्जा टिकु शकत नाही हे प्रत्येक गायकानी लक्षात घ्यायला हवं कारण प्रत्येकाच्या आवाजाचा गुणधर्म, प्रत्येकाच्या प्रेरणा आणि प्रत्येकाची शारीरिक क्षमता वेगळी आहे. एवढेच नव्हे तर बिघडलेले आवाज सुधारण्याची प्रक्रियाही प्रत्येकाची वेगळी असते.

परदेशात या विषयावर खूप अभ्यास केलेला दिसतो पण आपल्याकडे आजही नवीन गाणं शिकणाऱ्याला पहिल्या दिवसापासून राग संगीत शिकवले जाते. शिकवण्याचा भर केवळ स्वर रचना, चिजा, ख्याल, रागातील मांडणी यावर असतो, आवाजावर नाही.

प्राध्यापक बी॰आर० देवधर, या विषयावर अभ्यास करणारे पहिले भारतीय होते पण त्याचं महत्व आणि त्यांचा अभ्यास दुर्दैवाने गाणाऱ्यांपर्यंत पोचलेला दिसत नाही. या उलट त्या काळात त्यांची थट्टा झाली.

Voice culture या विषयावर पाश्चात्य लोकांनी खूप अभ्यास केला आणि त्याच्या सखोल अभ्यास आपल्या काही मंडळींनी केला पण तो आहे तसा शास्त्रीय संगीताला लागू होऊ शकत नाही कारण आपल्या आणि पाश्चात्य संगीतात खूप फरक आहे. त्यांची भाषा, उच्चार, आवाज लावायची पद्धत, त्यांचा आकार, त्यांचा ठहराव आपल्या संगीतापेक्षा वेगळा आहे हे विसरुन चालणार नाही. 

सोन्याचा अलंकार घडवताना दागिन्याच्या कलाकुसरीवर भर असावा पण तेवढेच लक्ष त्याच्या शुद्धतेकडे असावे. आपलं गाणं सर्व बाजुनी परिपक्व होण्यासाठी आपल्या माध्यमाचा अभ्यास होणं अत्यंत गरजेचं आहे. आपला आवाज अनेक वर्ष आपल्या मनाप्रमाणे वापरता यावा, तो बिघडत असल्यास वेळीच समजावे आणि त्याकडे दुर्लक्ष होऊ नये यासाठी आवाजाचा अभ्यास अपरिहार्य आहे. हा अभ्यास आपल्या मार्फत पुढच्या पिढीपर्यंत पोचावा ही आपली जवाबदारी आहे. प्रत्येक गायकाचा संगीताबरोबर माध्यमाचा अभ्यास झाल्यास सांगीतिक वाटचाल अधिक यशस्वी होईल हे गायकांनी लक्षात घ्ययला हवे !

आवाज.. गाणाऱ्यांचं माध्यम’ या विषयावर अधिक माहितीसाठी आणि या विषयावरचे सगळे लेख वाचण्यासाठी follow करा sailypanse.blogspot.in

Sound Wave Art

SOUND WAVE ART

लहानपणापासून microphone ची ओळख झाली होती पण studio मधे गायची माझी ती पहिलीच वेळ ! काचेच्या या बाजूला मी आणि पलीकडे रेकोर्डिस्ट. मी गायला लागले आणि  पलीकडून recordist गाणं ऐकत आणि बघत होता. हो ! बघत होता, soundwave च्या स्वरूपात. गाणं संपवून माझा आवाज ऐकायची आणि बघायची मलाही तितकीच उत्सुकता होती.
गाणं record झालं. मी माझा आवाज पहिल्यांदाच दृश्य स्वरूपात बघत होते. काय सुंदर होता तो graph. कुठे लहान कुठे, मोठा, कुठे बारीक, कुठे जाड, कधीतरी तुटक तरीही प्रवाही. नादाच्या त्या दृश्य स्वरूपाच्या मी प्रेमात होते. ह्या स्वरलहरींवर काम करणाऱ्या तमाम रेकोर्डिस्ट लोकांचा मला हेवा वाटत होता. कुठे आवाज चिरकला, कुठे फाटला हे सगळं ह्या रेकोर्डिस्ट लोकांच्या नजरेतून सुटत नव्हतं. Ideal soundwave कशी हवी, कुठे बारीक, कुठे जाड ह्याचा त्यांचा बारीक अभ्यास होता. आवाजाची आस कशी टिकली किंवा टिकली नाही हे sound wave दाखवत होती. एकुण आहे तसा शुद्ध, निर्लेप आवाज माझ्या समोर होता. 

                                       

गाणं final झालं तरी ती sound wave माझ्या नजरेसमोरुन जाईना. एखाद्या constructor ला आपण केलेला रस्ता सुंदर दिसतो किंवा एका दुकानदाराला फळ्यावर  छान मांडून ठेवलेलं सामान सुंदर दिसतं तसं मला ती sound wave खूप सुंदर दिसत होती. दिसायला आकर्षक असणारी ही गाण्याची soundwave आपल्याकडे असावी असं माझ्या मनानी घेतलं, निदान त्यातला एखादा तुकडा तरी माझ्या नजरे समोर असवा असं वाटायला लागलं. 

ह्या प्रसंगाला अनेक वर्ष झाली. Sound wave प्रत्यक्षात काही उतरली नाही, पण विषय मात्र डोक्याच्या कोपऱ्यात कुठेतरी होताच. मैत्रिणी बरोबर नेहमीच्या creative गप्पा मIरताना परत एकदा तोच विषय निघाला आणि ह्या हट्टाला आम्ही साकारायला लागलो. आवाजाचे, रागांचे, कागदांचे आणि रंगांचे अनेक experiments करत आम्हाला आमची final sound wave मिळाली.

                                   

Soundwave नजरे समोर होती, आवडत्या रागांमधे होती तरी अजून काहीतरी राहतय असंच वाटत होतं. एक गाणारी म्हणून मला त्या sound wave चं महत्व होतं. इतर गाणाऱ्यांना, रेकोर्डिस्टना ती जवळची वाटेल पण सर्वसामान्य लोकांचं काय ज्यांनी हा प्रकार कधी बघितलाच नव्हता ?! त्यांच्यासाठी ह्या दृश्यस्वरूपा बरोबर ती ऐकु येणं ही तितकंच गरजेचं होतं. आमचे पुढचे प्रयत्न सुरू झाले आणि परत एकदा खूप experiments नंतर technology च्या सहाय्यानी आवाज ऊमटु लागला. आता ही soundwave परिपूर्ण होती. एक कलाकार किंवा एक रसिक म्हणून ती आपल्या भिंतीवर असण्याचं माझं स्वप्न पूर्णत्वाला गेलं होतं..! 
त्या सुंदर स्वप्नाचं नाव आहे Framing Raagas....by Saee-ly.
ते स्वप्न ज्या मैत्रिणी बरोबर बघितलं ती माझी मैत्रिण, एक उत्तम गायिका आणि एक सर्जनशील कलाकार Saee Tembhekar.
आमच्या पसंतीचे पहिले चार राग, जे भिंतीवर सजले ते आहेत Ahir Bhairav, Brindavani Sarang, Bhimapalasi आणि Bhoopali.